Joseph Εpstein
Τα Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα – Φθόνος
εκδ. Νεφέλη
Robert A.F. Τhurman
Τα Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα – Οργή
εκδ. Νεφέλη
Η πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση φθόνου είναι η δολοφονία του Αβελ από τον Κάιν. «Οπως αρέσκονται να λένε οι ψυχολόγοι, οι χαρακτήρες και ο ίδιος ο Θεός της Παλαιάς Διαθήκης «δραματοποιούσαν». O Κάιν δραματοποιούσε τον φθόνο του, και όπως έμαθε ο ίδιος, αλλά και τόσοι άλλοι από τους φθονερούς που ακολούθησαν, δεν ήταν το πιο έξυπνο πράγμα που μπορεί κανείς να κάνει». Αυτό το συμπέρασμα πρυτανεύει στον «Φθόνο» του Joseph Epstein, το τέταρτο βιβλίο της σειράς «Τα Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα», έκδοση των New York Library και Oxford University Press, που κυκλοφορεί στη χώρα μας από τις εκδόσεις «Νεφέλη».
Με σκληρή γλώσσα αλλά και με χιούμορ, ο συγγραφέας επιχειρεί την ανατομία του φθόνου, διατρέχοντας θρησκείες, πολιτισμούς και γνωστικά πεδία: από την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων ότι «ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως φθονερός» και τον φόβο τους ότι η ευημερία των θνητών μπορούσε να προκαλέσει τον φθόνο των Θεών, έως το φροϋδικό σύμπαν όπου «ο φθόνος είναι η κινητήρια δύναμη (αρχής γενομένης με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα)».
Κρυψίνους και δολοπλόκος
Αναφερόμενος στο ατομικό επίπεδο, ο συγγραφέας τονίζει ότι όλοι έχουμε νιώσει τα μικρά κεντρίσματα ή τις σπαρακτικές μαχαιριές του φθόνου: «Στη δυστυχία των καλύτερων φίλων μας, βρίσκουμε πάντοτε κάτι που δεν μας είναι καθόλου δυσάρεστο». O φθόνος όμως είναι κρυψίνους, δολοπλόκος, παρασκηνιακός, τόσο κρυμμένος ώστε συχνά δεν έχουμε επίγνωση πως αποτελεί το κίνητρο της συμπεριφοράς μας. Ανάγοντας την αλήθεια αυτή σε συλλογικό επίπεδο, ο Epstein γράφει, π.χ., γενικεύοντας κάπως αυθαίρετα, ότι το νεότερο φεμινιστικό κίνημα βασίστηκε σ’ έναν απρόσωπο φθόνο: «Είναι δύσκολο να διαχωριστεί ο φθόνος από το αίσθημα αδικίας που επικαλούνται οι περισσότερες γυναίκες ως κινητήρια δύναμη του αγώνα τους για ίσες ευκαιρίες με τους άντρες».
«Υπό τον καπιταλισμό ο άνθρωπος φθονεί τον άνθρωπο. Υπό τον σοσιαλισμό συμβαίνει το αντίστροφο», σημειώνει ο συγγραφέας, κάνοντας λογοπαίγνιο. Επειδή, όμως, δεν έχει κανένα νόημα να φθονεί κανείς τη βασίλισσα της Αγγλίας, «αν αληθεύει ότι ο φθόνος γίνεται εντονότερα αισθητός μεταξύ ίσων, τότε τα δημοκρατικά πολιτεύματα πρέπει να προσφέρουν τους πιο ενεργητικούς στίβους του φθόνου». Επειδή, πάντως, «καμία από τις ουτοπίες που επινοήθηκαν ώς τώρα, δεν μπόρεσε να ξεριζώσει τον φθόνο», η απελευθέρωση από το ταπεινωτικό αυτό συναίσθημα που μαραίνει την ψυχή, είναι δική μας ευθύνη.
Η τιθάσευση της οργής
Το ίδιο όμως συμβαίνει και με την τιθάσευση της οργής, γράφει ο Robert A.F. Thurman στο τρίτο βιβλίο της ίδιας σειράς, με θέμα την «Οργή». Μαθητής του Δαλάι Λάμα και κάτοχος της έδρας Ινδοθιβετιανών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, ο συγγραφέας αναλύει τις δύο ακραίες, στερεοτυπικές απόψεις, την υποταγή στον φθόνο και την απαλλαγή από τον φθόνο, και επιλέγει τη μέση οδό. H οργή είναι χαραγμένη μέσα μας, δεν ελέγχεται, λέει η πρώτη άποψη, η οποία υποστηρίζει και την εκδοχή του «οργισμένου Θεού» και είναι παρούσα κυρίως στη Δύση.
«Η οργή είναι υγεία, αναγκαία για να εξαλειφθούν τα κακώς κείμενα, πηγή θάρρους στη μάχη, μια νευροβιολογική αντίδραση που αυξάνει τις ικανότητες επιβίωσης». Αμαρτωλή και θανάσιμη θεωρείται μόνο όταν είναι άδικη ή αυτοκαταστροφική. H οργή μπορεί να εξαλειφθεί, υποστηρίζει η δεύτερη άποψη, γέννημα μιας «Εσωτερικής Επιστήμης» που άνθησε στην Ανατολή. «Είναι καταστροφική, φωτιά που καίει τον άνθρωπο, εμπόδιο στον δρόμο για τη Νιρβάνα, όπου φθάνουμε μόνο όταν υπερβούμε κάθε μορφή θυμικότητας μέσα από τον Διαλογισμό».
Ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι είναι δύσκολο να χαλιναγωγηθεί η οργή, άποψη κυρίαρχη στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, που είναι άλλωστε «ο πιο οργίλος στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο πιο βίαιος και στρατοκρατικός». Και ενώ ο ίδιος υπήρξε θιβετιανός βουδιστής μοναχός, διαφωνεί με την απαλλαγή από την οργή όπως αυτή συνδέεται με τη Νιρβάνα. «Σκοπεύει η Νιρβάνα στην απομονωμένη ειρήνη ενός ατόμου; Δεν είναι αλήθεια ότι ο Βούδας δεν ανέχεται την καταδίκη των πλανεμένων όντων στον ατέρμονο πόνο; Δεν φανερώνει και αυτός ψήγματα αψύτητας, όπως ο χριστιανικός Θεός;».
Και η μέση οδός
Ποια είναι η μέση οδός; «H μεταμόρφωση της ενέργειας της οργής σε μια δύναμη ευσπλαχνίας, μέσω του κριτικού νου, ανατρέπει το συμβατικό κόσμο των εγωκεντρικών όντων, οδηγώντας σε έναν κόσμο ελευθερίας», λέει ο Thurman. H επιθυμία να εκδικηθούμε όποιον μας έχει πληγώσει είναι ένα είδος εσωτερικού φόνου, μια εικονική δολοφονία του άλλου. Δεν είναι τυχαία τα λόγια του Ιησού: «Εγώ δε λέγω υμίν ότι πας ο οργιζόμενος τω αδελφώ αυτού εική ένοχος έσται τη κρίσει», αντί του «οργίζεσθε και μη αμαρτάνετε» της Παλαιάς Διαθήκης.
Και επειδή η οργή που νιώθει ο πληγωμένος άνθρωπος είναι από μόνη της δεύτερη λαβωματιά, ο συγγραφέας προτρέπει στην υπομονή, στην αποδοχή και πειθάρχηση του πόνου, με την παρήγορη υπόμνηση ότι η οδύνη έχει και οφέλη: καθώς μας καταβάλλει, η αλαζονεία μας εκτοπίζεται και μέσα μας αναπτύσσεται η ευσπλαχνία.