Μπορεί η εξ αποστάσεως εκπαίδευση να αναδιαρθρώσει, σε ειδικές συνθήκες, τις σχέσεις των δύο φύλων; Εχουν σχέση τα πρόσφατα γεγονότα στη Γαλλία με μια διαδικασία υποβάθμισης του πανεπιστημίου καθαυτό; Οφείλουμε να ταυτίζουμε πλέον την εξ αποστάσεως εκπαίδευση με τη χρήση των νέων τεχνολογιών;
Το πρώτο διεθνές συνέδριο για τις «Λογοτεχνικές σπουδές στην ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση», το οποίο οργανώθηκε από τις 7 έως τις 9 Απριλίου στην Ιεράπετρα, έδωσε απαντήσεις και σε ανάλογα ερωτήματα, εξετάζοντας την κοινωνική και την πολιτική διάσταση του μείζονος ζητήματος της ανοιχτής εκπαίδευσης. Το διοργάνωσε η ερευνητική ομάδα openlit/Ανοιχτή λογοτεχνία (www.openlit.gr), η οποία τελεί υπό την αιγίδα της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου, με επιστημονικό υπεύθυνο τον αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας Τάκη Καγιαλή και το χρηματοδότησαν το υπουργείο Παιδείας και ο δήμος Ιεράπετρας, ο οποίος φιλοξένησε και τις εργασίες του. Με τη συμμετοχή επιστημόνων από έντεκα χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ισπανία, Ιταλία, Καναδάς, ΗΠΑ, Φινλανδία, Ισραήλ, Ομάν, Ελλάδα), το συνέδριο προήγαγε την επικοινωνία μεταξύ των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και των διδασκόντων, επιδιώκοντας να βελτιώσει την εκπαιδευτική πράξη στο πεδίο των λογοτεχνικών σπουδών, μέσα από τον διάλογο και την ανάληψη κοινών πρωτοβουλιών. Η σημασία του δε είναι ακόμα μεγαλύτερη, αν σκεφτούμε την αποδεδειγμένη υποχώρηση των ανθρωπιστικών σπουδών, και ειδικότερα της φιλολογίας, προς όφελος γνωστικών κλάδων που βρίσκονται σε άμεση σχέση με την αγορά, σε όλους τους τύπους της ακαδημαϊκής παιδείας.
Ευρύ φάσμα προβληματισμών
Μετά την αναλυτική και ενδελεχή καταγραφή των ομοιοτήτων και των διαφορών στη λειτουργία εννέα προγραμμάτων ανοιχτής εκπαίδευσης (Α. Νάτσινα), οι εισηγητές κάλυψαν με τις ανακοινώσεις τους ένα ευρύ φάσμα προβληματισμών, από τη σχέση του ανοιχτού πανεπιστημίου με το συμβατικό ή παραδοσιακό πανεπιστήμιο (Καργιώτης, Βάρσος, Καγιαλής), τον ρόλο του διδάσκοντος και την ιδιαιτερότητα της λογοτεχνίας ως γνωστικού αντικειμένου στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση έως τη μετατροπή της ανοιχτής εκπαίδευσης σε εικονική/δυνητική εκπαίδευση (Μποράς και Αντέλ) και τη διδασκαλία της κυβερνολογοτεχνίας (Ράινε Κοσκιμάα). Οι περισσότεροι εισηγητές δεν παρέλειψαν να τονίσουν το ιδιαίτερο τοπικό – χρονικό πλαίσιο της ανοιχτής εκπαίδευσης (Καργιώτης)· την κατάργηση, δηλαδή, του τυπικού τόπου, της αίθουσας, και του χρόνου, του σεμιναρίου, του μαθήματος, κατά το οποίο ο διδάσκων δεν μπορεί πλέον να λειτουργεί ως «σκεπτόμενος νους», ως παράδειγμα προς μίμηση μιας συγκεκριμένης επεξεργασίας των δεδομένων (Τ. Καγιαλής). Υπογράμμισαν επίσης το γεγονός ότι οι φοιτητές προσέρχονται στη μελέτη της λογοτεχνίας διαμορφωμένοι εκ των προτέρων από στερεότυπα σχολικά ή κοινωνικά, ότι η επιλογή των μέσων της διδασκαλίας, στα οποία περιλαμβάνεται και το έντυπο και ηλεκτρονικό διδακτικό υλικό, είναι καθοριστική για την επιτυχία της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αλλά δεν είναι ποτέ ανεξάρτητη από τους διδακτικούς στόχους που οφείλει να θέτει ο διδάσκων και τους οποίους τα μέσα αυτά οφείλουν να υπηρετούν (Γ. Βάρσος). Η κατάργηση, όμως, του τόπου που εξ ορισμού συντελείται στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση τη συνδέει άρρηκτα, όπως φαίνεται τελικά, με τις νέες τεχνολογίες, που τείνουν να κατακλύσουν το πεδίο.
Το ανοιχτό πανεπιστήμιο ξεκίνησε ως μια κοινωνική, εκπαιδευτική καινοτομία πριν από περίπου 150 χρόνια, όταν ήταν πολύ πρόσφατη ακόμη η θεσμοποίηση της διδασκαλίας της λογοτεχνίας στο παραδοσιακό πανεπιστήμιο. Αν όμως το αγγλικό ανοιχτό πανεπιστήμιο έχει περίπου έναν αιώνα ζωής, τα περισσότερα ιδρύματα ανοιχτής εκπαίδευσης και τα ανάλογα προγράμματα είναι πολύ πιο πρόσφατα και απαντούν σε ανάγκες εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης που ανέκυψαν στη δεκαετία του εξήντα. Ορισμένα, όπως το ελληνικό ανοιχτό πανεπιστήμιο και το εικονικό ανοιχτό πανεπιστήμιο της Καταλωνίας, έχουν λιγότερα από δέκα χρόνια ζωής.
Η εκπαίδευση στο Διαδίκτυο
Ολα όμως ανεξαιρέτως τα προγράμματα και τα ιδρύματα προσφεύγουν, σε διαφορετικό βαθμό, στις νέες τεχνολογίες σε επίπεδο επικοινωνίας – δεν πρέπει να ξεχνάμε, πάντα, ότι η πρόσβαση στο Διαδίκτυο δεν αποτελεί καθολικό κοινωνικό αγαθό και, κατά τα λεγόμενα του Μπομπ Οουενς του αγγλικού ανοιχτού πανεπιστημίου, το ποσοστό των φοιτητών χωρίς πρόσβαση ανέρχεται στο 45%!
Ενα εντυπωσιακό παράδειγμα αποτελεί, λόγου χάρη, η ξεχωριστή παρουσία της ρωσικής λογοτεχνίας στον παγκόσμιο ιστό, σε επιστημονικές ιστοσελίδες ελεύθερης πρόσβασης, τις οποίες μπορεί να αξιοποιήσει διδακτικά ο διδάσκων (Α. Ιωαννίδου). Ενώ στο εικονικό πανεπιστήμιο της Καταλωνίας η διδασκαλία υποστηρίζεται διαδικτυακά, το υλικό είναι υπερκειμενικό και καμία δραστηριότητα δεν λαμβάνει χώρα εκτός κυβερνοχώρου. Με το εκπαιδευτικό υλικό να διατίθεται διαδικτυακά και να εκμεταλλεύεται πλήρως τις δυνατότητες διασύνδεσης του υπερκειμένου, το πανεπιστήμιο της Καταλωνίας εκμεταλλεύεται στο έπακρο το μείζον πλεονέκτημα που οι υπολογιστές και η δικτύωση προσφέρουν στις λογοτεχνικές σπουδές (όταν και εφόσον αξιοποιούνται σωστά): τη δημιουργία ενός ευρύτατου συγκείμενου, όχι αναγκαστικά κειμενικού, από τη μελέτη του οποίου προκύπτουν νέες κατευθύνσεις στην ανάγνωση και την ερμηνεία του κειμένου. Οπως αποδεικνύουν όμως στην πράξη ανάλογες προσπάθειες, οι νέες τεχνολογίες συμβάλλουν εντέλει στη μετατόπιση του κέντρου βάρους της εκπαίδευσης από τον διδάσκοντα στον διδασκόμενο, αναμορφώνοντας τον ρόλο του διδάσκοντος αλλά και του ίδιου του αντικειμένου – μιας και το υπερκείμενο προσφέρεται κατεξοχήν για τη διασύνδεση των εθνικών λογοτεχνιών και τη μελέτη της «παγκόσμιας λογοτεχνίας», της world literature, που βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της συζήτησης.
Μια σειρά ζητημάτων, όπως η θέση και ο τρόπος διδασκαλίας της θεωρίας της λογοτεχνίας, η εκπόνηση καινοτόμου διδακτικού υλικού, η συγκρότηση και ο εμπλουτισμός του λογοτεχνικού κανόνα, η ενσωμάτωση των νέων ιδεών και ρευμάτων, από την αποδόμηση ώς τις μετααποικιακές σπουδές, στη θεωρητική και πρακτική προσέγγιση της λογοτεχνίας, παρέμειναν, προφανώς, ανοιχτά. Θα χρειαζόταν πολύς χρόνος, διότι ο ενθουσιασμός δεν έλειπε καθόλου, για να προκύψουν κατευθύνσεις. Ανοιξαν όμως οι προοπτικές – και μάλιστα με ελληνική πρωτοβουλία. Γι’ αυτό και το συνέδριο πέτυχε τελικά απολύτως τον στόχο του.
«hello dears»…
Η Αϊσά Χέμπλε, του Πανεπιστημίου του Ομάν, η οποία δίδαξε μια «Εισαγωγή στο θέατρο» εικονικά και παραδοσιακά και συνέκρινε τα αποτελέσματα, παρουσίασε το εξής ενδιαφέρον φαινόμενο: ενώ στην παραδοσιακή εκπαίδευση τα κορίτσια κάθονται χωριστά από τα αγόρια, δεν έρχονται καθόλου σε επαφή μεταξύ τους, και υπάρχουν έως και χωριστές σκάλες και χωριστοί διάδρομοι κοριτσιών, στο Διαδίκτυο, αγόρια και κορίτσια συνομιλούν ελεύθερα και κανονικά, καταργώντας μάλιστα τις πολλές τυπικότητες – χωρίς να προσφωνούν δηλαδή καν οι μεν τους δε αγαπητούς αδελφούς και αγαπητές αδελφές. Δεδομένου ότι το Ομάν αποτελεί μια από τις πιο φιλελεύθερες μουσουλμανικές χώρες, η σημασία του γεγονότος είναι προφανής.