Ενα μουσείο γλυπτικής αλλά και όλων των αρχαίων τεχνών ήταν η βίλα του Ηρώδη Αττικού στην Εύα Κυνουρίας, μια εντυπωσιακή έπαυλη που καθρεφτίζει την προσωπικότητα του μαικήνα ιδρυτή της, τη λατρεία του για την τέχνη και την παιδεία αλλά και την τραγική πλευρά της ζωής του, όταν έχασε σύζυγο και παιδιά. O Ηρώδης Αττικός από τον Μαραθώνα, θρήνησε τις συμφορές του μέσα σε μια σκηνογραφία. Οι επανειλημμένοι θάνατοι των προσφιλών του προσώπων μεταξύ του 167-170 μ.Χ., τον οδήγησαν σε υπερβολές. Επιτύμβιες στήλες, νεκρόδειπνα κλασικών χρόνων από νεκροταφεία και ηρώα της Αττικής, στήλη των Μαραθωνομάχων δημιούργησαν ένα μνημείο τιμής σε αφηρωισμένους ήρωες. Κι όμως, όλα αυτά δεν φτιάχθηκαν για επίδειξη αλλά για να εκδηλώσει ο ιδιοκτήτης της το πνεύμα του ηρωικού ελληνικού τρόπου στην έκφραση του πένθους.
Η έπαυλη του Ηρώδη Αττικού που ανασκάπτεται 29 χρόνια από τους Θεόδωρο Σπυρόπουλο (1980-2001) και τον γιο του Γεώργιο Σπυρόπουλο (1990-2001), αποτελεί «το σημαντικότερο μνημείο των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων στον ελληνικό χώρο», όπως μαρτυρεί ο όγκος, ο πλούτος και ο αριθμός των λειψάνων, των πολυσχιδών γλυπτών και των ψηφιδωτών που ήρθαν στο φως.
Είκοσι εννέα χρόνια μετά, τα μυστικά της βίλας, η αρχιτεκτονική της και οι θησαυροί της αποκαλύπτονται σε μια έκδοση που έχει τίτλο «Η έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στην Εύα/Λουκού Κυνουρίας» του αρχαιολόγου Γεωργίου Σπυρόπουλου (από τις εκδόσεις «Ολκός»), η οποία θα παρουσιαστεί στις 16 του μηνός στη Γαλλική Σχολή Αθηνών (Διδότου 6). Είναι η πρώτη δημοσίευση των ανασκαφών για τη βίλα, η οποία συν τοις άλλοις σκιαγραφεί και την προσωπικότητα του πλούσιου ιδρυτή της.
Τι ήθελε να πετύχει ακριβώς ο Ηρώδης Αττικός; «Εάν οι Pisones εξέφρασαν με το γλυπτό διάκοσμο της βίλας των Παπύρων, το γόητρο, την τρυφή και την επίδειξη, αν ο Αδριανός προπαγάνδισε την ευημερούσα με την Pax Romana Οικουμένη, με την εγγύηση και την ισχύ του Imperium Romanum, o Ηρώδης αποκρυστάλλωσε πανοραμικά την ελληνική παιδεία, βιοθεωρία και πολύπλευρη καλλιτεχνική δημιουργία, με εύγλωττη αναφορά στις Μούσες στην είσοδο του Περίστυλου κήπου της βίλας του», σημειώνει ο αρχαιολόγος-συγγραφέας. Μας κληροδότησε «το οψιμότερο απείκασμα του ευ ζην κατά τον ελληνικό τρόπο».
Μια πραγματική πόλη
Η έπαυλη των 20.000 τ.μ., με τις εντυπωσιακές συλλογές και την ιστορία της, ολοκληρώθηκε στα χρόνια της βασιλείας του Αδριανού (117-138 μ.Χ.), ήταν ένα τεράστιο συγκρότημα «μια πραγματική πόλη, τα δε επιμέρους κτίριά της έχουν διαταχθεί με βάση τους κυρίαρχους άξονες της ελληνορωμαϊκής πολεοδομίας, είναι δηλαδή ορθογώνια και ανεπτυγμένα αξονικά». Μοιάζει με τη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι.
Ο κεντρικός της πυρήνας είναι η μεγάλη ορθογώνια εσωτερική αυλή, ένας τεράστιος κήπος υπαίθριος και διακοσμημένος με διάφορα γλυπτά. Περιβάλλεται από ένα τεχνητό ποτάμι, που τον μετέτρεπε σε μια πραγματική νησίδα, στην οποία ο Ηρώδης μπορούσε να περάσει μόνο με φορητές γέφυρες. Οι τρεις πλευρές της βίλας έξω από το ποτάμι έφεραν στοές καταστόλιστες από ψηφιδωτά δάπεδα σε όλο το μήκος τους, ενώ στην τέταρτη (δυτική πλευρά), όπως εξηγεί ο ανασκαφέας, υπήρχε Νυμφαίο, η δυτική πρόσοψη του οποίου σχημάτιζε Εξέδρα με κόγχες και εσοχές για να φιλοξενεί αγάλματα και προτομές αυτοκρατόρων και άλλων διάσημων προσωπικοτήτων. Στις στοές, που ήταν ιδανικές για τους περιπάτους, ο Ηρώδης αποτύπωσε την ελληνορωμαϊκή κοσμοθεωρία.
Το επισημότερο κτίσμα της βίλας και το αρχαιότερο είναι η Βασιλική της βόρειας πλευράς, όπου λειτούργησε ως χώρος υποδοχής αλλά και εντυπωσιασμού, αφού συγκεντρώνονταν όλα τα έργα τέχνης και τα λατρευτικά αγάλματα. Ανατολικά του υπαίθριου κήπου υπάρχει ένας υπαίθριος και στεγασμένος κήπος που έχει το σχήμα αρχαίου σταδίου. Η νότια πλευρά της έπαυλης έχει να παρουσιάσει τρία σημαντικά κτίσματα. Ναός – Ηρώο του Αντίνοου, λουτρά και ένα οκταγωνικό φυλάκιο, ενώ στη δυτική πλευρά, πίσω από το Νυμφαίο υπάρχει μια ακόμη Βασιλική με εξωτερική αψίδα και κόγχες για την τοποθέτηση αγαλμάτων και δύο πτέρυγες δωματίων στα άκρα. Τα δωμάτια ήταν προφανώς χώροι διαμονής των κατοίκων της έπαυλης.
Σημαντικά ευρήματα
Πολύς λόγος έχει γίνει για τα πανέμορφα εντυπωσιακά ψηφιδωτά που καταλαμβάνουν έκταση 1.500 τ.μ. Από αυτά ξεχωρίζουν τα ψηφιδωτά που αναπαριστούν τον ποταμό Αλφειό, επίσης τον Λάδωνα και τη Νύμφη Αρέθουσα, η οποία γονατίζει κάτω από την ομώνυμη πηγή. Και τα τρία ευρήματα είναι σημαντικά διότι «μαρτυρούν τη μέριμνα που Ηρώδη για το νερό». Είχε μια μανία για το υγρό στοιχείο και το παρατηρεί κανείς και στην αρχιτεκτονική της έπαυλής του. Σπουδαίο εύρημα θεωρείται και η Απόλαυση, το κυνήγι της Διδούς κ.ά.
Εκτός από τα ψηφιδωτά που θεωρούνται σπουδαία -κυρίως αυτά του νότιου εξωτερικού διαδρόμου- «γιατί έχουν μοναδικά και εντυπωσιακά γεωμετρικά μοτίβα που χρονολογούνται στον 4ο αι.», σημαντικά θεωρούνται και το σύμπλεγμα που Αχιλλέα και της Πενθεσίλειας (από την άποψη ότι έχει φτιαχτεί από τους καλλιτέχνες της σχολής της Αφροδισιάδας και αποδείχθηκε ότι απ’ όλα τα αντίγραφα που υπάρχουν είναι το πιο κοντινό στο πρωτότυπο), επίσης το άγαλμα του Ερμή Μερκούριου (είναι σημαντικό διότι δεν έχει μελετηθεί αυτός ο τύπος έως τώρα) και όπως λέει ο Γ. Σπυρόπουλος «απέδειξε ότι ανήκει στα αριστουργήματα της ελληνικής γλυπτικής και τα πρώιμα άγνωστα έργα του καλλιτέχνη».
Οι Ορχούμενες Λάκαινες του Καλλίμαχου που ήταν τοποθετημένες στη στοά απέναντι από αντίστοιχες έξι καρυάτιδες αμαζόνες είναι επίσης ξεχωριστές για τη χάρη, τον αισθησιασμό και την κίνησή τους, ενώ μοναδικά θεωρούνται τα πορτρέτα της βίλας. Γλυπτά αυτοκρατόρων, όπως του Αδριανού το οποίο πάνω στον θώρακα έχει τον Αντίνοοο με φτερά στο κεφάλι που παρίσταται ως Περσέας (χρονολογείται μετά το 130 μ.Χ.).
Ομως, ξεχωριστά είναι κατά τον ανασκαφέα και τα πορτρέτα άγνωστων ανδρών που επίσης είχε ο Ηρώδης. Μορφές που μοιάζουν με αυτοκράτορες αλλά δεν είναι. «Ισως είναι φίλοι του Ηρώδη που τους έδωσε μορφή αυτοκράτορα». Το πορτρέτο ενός ηλικιωμένου που έχει το χέρι του κάτω από το ένδυμα είναι ένα ακόμα σπάνιο εύρημα, και αυτό γιατί ο τρόπος που το βάζει συναντάται μόνο σε γυναικεία πορτρέτα.
Το άγαλμα του Οσιρι από το θεραπείο της έπαυλης, η προτομή ενός νέου με βόστρυχους (δεύτερο τέταρτο του 3ου αι. μ.Χ.), μαρτυρούν ότι υπήρχε και ιερό Αιγυπτίων θεοτήτων. Τα μακριά μαλλιά στο πίσω μέρος της κεφαλής του νέου αποδεικνύουν ότι ήταν αφιερωμένος στην Ισιδα. Το ανάγλυφο γυμνού νέου πάνω σε πλοίο που κρατάει δίπτυχο και ο γέρος στην ακτή που του δίνει οδηγίες για το ταξίδι του στον άλλο κόσμο, είναι ακόμη ένα από τα εντυπωσιακά ευρήματα νεκροθεραπευτικού συμβολισμού.
Πολλές είναι και οι επιγραφές που διασώζονται. Ανάμεσά τους και αυτή που βρέθηκε στο Ναό – Ηρώο του Αντίνοου: «Περτίνακι Αραβικώ Θεώ Διονύσω». «Η λέξη Περτίνακι αναφέρεται στο Σεπτίγκιο Σεβήρο», υπογραμμίζει ο συγγραφέας, «ένα πολύ σημαντικό πορτρέτο του οποίου βρέθηκε στη βίλα. Πρόκειται για επανάληψη του 4ου τύπου (Typus Leptis Magna) του Αυτοκράτορα».
Η έπαυλη καθρεφτίζει το προσωπικό όραμα του Ηρώδη Αττικού
«Ο Ηρώδης είχε οραματιστεί και πραγματοποιήσει το προσωπικό έργο της ζωής του στην Εύα της Κυνουρίας, την οποία μετέτρεψε σε Κιβωτό καλλιτεχνικών κειμηλίων αλλά και σύγχρονων δημιουργημάτων. Οι ιδιαίτερες σχέσεις που διατηρούσε με τις Πελοποννησιακές πόλεις, καθιστούσαν την έπαυλή του στην Εύα επίκεντρο των πολλών του δραστηριοτήτων στην περιοχή. Το περιβάλλον των Αθηνών δεν υπήρξε ιδιαίτερα φιλικό με την οικογένεια. Οι σχέσεις του Ηρώδη με τους Αθηναίους δεν διεγράφησαν ιδιαίτερα ομαλές και οι διενέξεις του μαζί τους είχαν οδηγηθεί τόσο σε δικαστικές διώξεις εναντίον του, όσο και σε εχθροπραξίες». Ο Ηρώδης δεν τους έδωσε τα χρηματικά ποσά που είχε υποσχεθεί ο πατέρας του. Προτίμησε να διαθέσει την περιουσία του «σε μεγάλα έργα ανά την Ελλάδα, ευεργετώντας τους Ελληνες και απαθανατίζοντας την οικογένειά του. Αυτό, ίσως, υπήρξε μία από τις αιτίες που τον ώθησαν να δημιουργήσει τη μεγάλη προσωπική του έπαυλη στην Εύα της Κυνουρίας, η οποία από την άλλη πλευρά παρείχε όλες τις προϋποθέσεις για μια ιδιωτική εγκατάσταση αναψυχής, διαλογισμού και τερπνής διαβίωσης».
Την αλλαγή στον γλυπτό διάκοσμο της έπαυλης δηλώνουν οι επιτύμβιες στήλες, τα ανάγλυφα της λατρείας του Ηρωα – Ιππέα και τα νεκρόδειπνα ή ορθότερα τα ανάγλυφα «του δείπνου των Ηρώων». Παριστάνουν ένα ζεύγος αθανάτων να μετέχει σε ένα ατέλειωτο συμπόσιο, ενώ προσέρχονται προς αυτό θνητοί ικέτες. «Η σύνδεση του ανακεκλιμένου Ηρωα με τη σύντροφό του και τα συμπαρομαρτούντα δώρα, ανάγονται στην Ελληνική Ηρωική αντίληψη, το δε έθιμο της ανάκλισης κατά το δείπνο σε ανατολικά – ανατολίζοντα πρότυπα. Η σκηνογραφία αυτών των αναγλύφων και η υποδηλούμενη τελετουργική πράξη συνδέονται με αναθηματική ιεροπραξία στους πολύκαυστους τροφίμους και τα προσφιλή πρόσωπα του Ηρώδη».
Ο ανασκαφέας συνεργάστηκε με τον Χάνς Λάουτερ (για τις στήλες των αθλητών και όχι μόνο), τον Κλάους Φίτσεν (για τα πορτρέτα) και τον Αντρέ Μπέρναρντ (για τα ψηφιδωτά).