«Αλμπερς και Μόχολι-Νάγκι: Από το Μπαουχάους στον Νέο Κόσμο», η έκθεση αυτή της Τέιτ Μόντερν στο Λονδίνο αφηγείται τις παράλληλες ιστορίες δύο μοντέρνων καλλιτεχνών. Είναι ταυτόχρονα μια ιστορία για την επιτυχία, την αποτυχία και τον ξενιτεμό.
Πνεύμα του ξενιτεμού
Ο Γιόζεφ Αλμπερς γεννήθηκε στη Γερμανία το 1888 και ο Λάσλο Μόχολι-Νάγκι στην Ουγγαρία, το 1895. Δεν συνεργάσθηκαν, δεν ανταγωνίσθηκαν ούτε ανέπτυξαν κάποιου είδους στενή σχέση. Το κοινό που είχαν ήταν ένα ριζοσπαστικό ίδρυμα. Και οι δύο δίδαξαν στο Μπαουχάους, την καλλιτεχνική σχολή που ιδρύθηκε στη Βαϊμάρη της Γερμανίας το 1919 και που ο ηγέτης της Βάλτερ Γκρόπιους την προόριζε να γίνει «καθεδρικός του σοσιαλισμού». Το δεύτερο κοινό που είχαν οι δύο καλλιτέχνες είναι ότι, όπως πολλοί άλλοι Ευρωπαίοι συνάδελφοί τους, κατέληξαν στην Αμερική. H μοντέρνα καπιταλιστική οικονομία, εκείθεν του Ατλαντικού, παρείχε όχι μόνο το ασφαλέστερο αλλά και το πιο προσηνές καταφύγιο στους αβαντγκαρντίστες που ο Χίτλερ εξώθησε στην εξορία. Αυτό το βλέπει κανείς, όπως γράφει ο Τζόναθαν Τζόουνς στην «Γκάρντιαν», στην αίθουσα την αφιερωμένη στα χρόνια του Μόχολι-Νάγκι, στο Λονδίνο. Το 1935, ο ξενιτεμένος κονστρουκτιβιστής έφθασε στις βρετανικές ακτές. Για να ζήσει δούλεψε στα καταστήματα Σίμσον και στον υπόγειο του Λονδίνου, προσπαθώντας να τους αναζωογονήσει δίνοντάς τους ένα πιο μοντέρνο πρόσωπο. Στην Αμερική, αντίθετα, ο μοντερνισμός βρήκε κάτι από τον εαυτό του και ο Μόχολι-Νάγκι εγκαταστάθηκε ανάμεσα στους ουρανοξύστες του Σικάγου. Τέτοια πάνω κάτω είναι η ιστορία της μετανάστευσης του μοντερνισμού στις ΗΠΑ, επιφανειακά τουλάχιστον. H έκθεση της Τέιτ δεν ρωτά πόση μοντέρνα τέχνη έμεινε πίσω στην Ευρώπη, όταν ένα μέρος της μετακόμισε στην Αμερική· και όταν Γερμανοί και Ούγγροι έγιναν Αμερικανοί, τι και πόσα χάθηκαν στη μετάφραση; Στην αλλαγή ταυτότητας και του ανθρώπου και του κινήματος;
Καλλιεργητής τεχνών
Ο Γιόζεφ Αλμπερς γνώρισε πολλές διακρίσεις και γενναιοδωρία. Κατά γενική συμφωνία ήταν πολύ καλός δάσκαλος και καλλιεργητής των τεχνών. Στη δική του τέχνη, όμως, είναι περιορισμένος και επαναλαμβανόμενος.
Στην έκθεση τα έργα τους πλάι πλάι μοιάζουν σαν φωτιά πλάι σε χυλό. Τα διακοσμητικά σχέδια του Αλμπερς από το Μπαουχάους, όταν ήταν σπουδαστής και κατόπιν βοηθός διευθυντή, είναι πολύ ελκυστικά· αφαιρετικά σχέδια με μεγάλη κομψότητα, η οποία διακρίνεται και στα έπιπλα που δημιούργησε. Είναι, όμως, ισχνές φωνές μοντερνισμού, πλάι στα ζωγραφικά έργα του Μόχολι-Νάγκι. Οι γραμμές του σχίζουν τον χώρο, οι σταυροί, οι κύκλοι, τα τετράγωνα και τα ορθογώνια δεν είναι ωραία συνταιριασμένα όπως στον ήρεμο κόσμο του Αλμπερς, αλλά εξαπολύονται, περιστρέφονται και συγκρούονται. Βλέποντάς τα κανείς, σκέφτεται την «επανάσταση».
Ετσι, το καλλιτεχνικό ήθος του Μόχολι-Νάγκι κατανοείται μόνο σε σχέση με τη ρωσική επανάσταση – και την παγκόσμια επανάσταση, όπως πολλοί ήλπιζαν μετά το 1917. H δημιουργία του βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τη ρωσική αβάν-γκαρντ. H Ρωσική Επανάσταση ήταν τεχνοκρατική (σε σημείο να θέλει να «μηχανοδηγήσει» και τις ανθρώπινες ψυχές που σήμανε το τέλος της) και σε όλη την Ευρώπη οι υποστηρικτές της ονειρεύονταν τον νέο, μηχανικό άνθρωπο. O Γκέοργκ Γκρος έκανε το γκροτέσκο πορτρέτο του φίλου του Τζον Χάρτφιλντ με μηχανές να βγαίνουν από το κεφάλι του και ο Μόχολι-Νάγκι έκανε τέχνη το φως καταγραμμένο σε φιλμ και προβεβλημένο σε αίθουσες. H αίθουσα της έκθεσης με αυτές τις φωτογραφίες του είναι σαν ταξίδι σε μια χαμένη επανάσταση.
Ενας ιδεαλιστής
Οι φωτογραφίες του Αλμπερς είναι ωραία στιγμιότυπα, ενδιαφέροντα κυρίως γιατί καταγράφουν πρόσωπα, πράγματα και γεγονότα του Μπαουχάους. O δημιουργός τους ξεπροβάλλει από μέσα τους ως ένας ιδεαλιστής, ένα κοινωνικό άτομο που κατανόησε την ιστορική σημασία της περιόδου που ζούσε και το ταλέντο των ανθρώπων που γνώρισε.
Η αμερικανική θητεία
Στη συνέχεια, πήγε στην Αμερική. Εκεί του άρεσε το τοπίο της υπαίθρου και η αμερικανική αντίληψη περί ελευθερίας. Στα αφαιρετικά έργα που έκανε, αμέσως μετά την άφιξή του, διακρίνεται η χαρά, η ελευθερία, η άνεση που ένιωσε φθάνοντας εκεί. Σε σύγκριση, ο Αλμπερς αντιπροσωπεύει τη φιλελεύθερη πλευρά του Μπαουχάους, δημιουργώντας τέχνη για μια νέα κοινωνία με ένα ανοιχτό, ανεκτικό, δημιουργικό πνεύμα. Εγινε ο μέντορας μιας νέας γενιάς καλλιτεχνών μετά τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τελείωσε τη ζωή του ως σταρ της αμερικανικής μοντέρνας τέχνης. O Μόχολι-Νάγκι είχε μείνει πίσω.
Το 1937 διορίστηκε διευθυντής μιας νέας σχολής σχεδίου στο Σικάγο, την ίδια χρονιά που συμπεριελήφθη στη ναζιστική έκθεση του Μονάχου περί Διεφθαρμένης Τέχνης. H σχολή έκλεισε σ’ ένα χρόνο για οικονομικούς λόγους, αλλά ίδρυσε μια νέα στο Σικάγο, που μπόρεσε να βαδίσει, κουτσαίνοντας, μέχρι τον θάνατό του, το 1946. Δεν μιλούσε φαίνεται τη σωστή γλώσσα στην Αμερική· συνεχώς συνέτασσε μανιφέστα.
Τι χάθηκε
Το σχέδιο ήταν ένας τρόπος ζωής τον οποίο αντιπαρέβαλε στον αμερικανικό τρόπο. Το βιβλίο του, που δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατό του, «Βλέμμα εν κινήσει», καταδικάζει την καταναλωτική ηθική. Κατά κάποιο τρόπο, πρότυπο του ευρωπαϊκού μοντερνισμού στα αμερικανικά μάτια, έγινε ο ελάσσων καλλιτέχνης. Τι ήταν αυτό που χάθηκε στη μετάφραση; O πολιτικός λόγος της μοντέρνας τέχνης, ουτοπικός, βίαιος και αθώος.