Από τη Δυτική Ακτή των ΗΠΑ, η Σούζαν Βρίλαντ ζει ένα κομμάτι της δικής της πραγματικότητας στους κόσμους της ευρωπαϊκής ζωγραφικής. Η λογοτεχνική της παραγωγή, με μυθιστορήματα και διηγήματα, που έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και που την έχουν αναδείξει σε δημοφιλέστατη συγγραφέα, αντλεί τα θέματά της, κατά κύριο λόγο, από την ιστορία της τέχνης της Ευρώπης. Η Σούζαν Βρίλαντ ενέταξε στην κοινή συνείδηση την περίπτωση της ζωγράφου Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι (1593-1651), της πρώτης γυναίκας που έγινε δεκτή στην Ακαδημία των Τεχνών της Φλωρεντίας, εστίασε στη ζωγραφική ακμή των Φλαμανδών και τώρα ζωντανεύει σε μυθιστορηματικούς ήρωες τις μορφές σε ένα διάσημο πίνακα του Ρενουάρ. Προηγουμένως, κρατώντας απόσταση για μία φορά από την Ευρώπη, η Σούζαν Βρίλαντ έκανε θέμα μυθιστορήματος τη ζωή της Καναδέζας ζωγράφου Εμιλι Καρ (1871-1945), βιβλίο που ενίσχυσε ακόμη και το τουριστικό ρεύμα στη βρετανική Κολομβία.
Στα ελληνικά είχαμε ταυτόχρονη έκδοση δύο βιβλίων της Βρίλαντ, και τα δύο από τις εκδόσεις «Διήγηση»: «Το πάθος της Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι» (μετ. Ρένα Χατχούτ) και «Το κορίτσι με τον υάκινθο» (μετ. Βίκυ Λίγγρη). Από το ιταλικό μπαρόκ στον φλαμανδικό περίγυρο, η Σούζαν Βρίλαντ γράφει τα ιστορικά μυθιστορήματά της κατόπιν εκτεταμένης έρευνας ακολουθώντας (ή ορίζοντας) μια διεθνή τάση (π.χ. «Το κορίτσι με το σκουλαρίκι» της Τρέισι Σεβαλιέ), που η ίδια ωστόσο υποστηρίζει ότι είναι μια πολύ παλιά υπόθεση.
– Τι ήταν αυτό που σας τράβηξε στην προσωπικότητα της Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι;
– Η Αρτεμισία ήταν η πρώτη γυναίκα που έγινε δεκτή στην Ακαδημία των Τεχνών στη Φλωρεντία, η πρώτη γυναίκα που ζωγράφισε μεγάλης κλίμακας μορφές από την ιστορία, τη μυθολογία και τις βιβλικές πηγές, η πρώτη γυναίκα που ζούσε από τα 18 της αποκλειστικά από τον χρωστήρα της. Ολα αυτά με εντυπωσίασαν βαθιά. Σκέφτηκα ότι πρέπει να ήταν μια δυνατή, αποφασιστική και ιδιαίτερα ταλαντούχα γυναίκα. Οταν έμαθα ότι ενηλιώθηκε με σπιλωμένη την υπόληψη, εκείνη την εποχή, όντας θύμα βιασμού, και ότι παρά τα βασανιστήρια στην αίθουσα του δικαστηρίου, το σκάνδαλο και την εχθρότητα, κατόρθωσε να κατακτήσει μια μεστή, δημιουργική ζωή για τον εαυτό της, τότε κατάλαβα ότι η ιστορία της δεν θα ήταν μόνο εντυπωσιακή αλλά και πηγή έμπνευσης για τις σύγχρονες γυναίκες.
Ολοζώντανα πρόσωπα
– Σας ήταν οικείος ο κόσμος του ιταλικού μπαρόκ;
– Οχι. Είχα βέβαια ακουστά τον Καραβάτζιο, αλλά όσο ερευνούσα διαπίστωνα ότι η τέχνη του μπαρόκ είχε χαρακτηριστικά που μπορούσαν να αναδείξουν τη ζωή της Αρτεμισίας. Μιλάω για τη δραματικότητα που επιτυγχάνεται μέσα από έντονες αντιθέσεις, συγκινησιακά φορτισμένες στιγμές μεγαλύτερων από τη ζωή μορφών από τη μυθολογία, τους θρύλους, τη θρησκευτική και την κοσμική ιστορία, μορφές που γνέφουν στον θεατή ή τον αναγνώστη, ολοζώντανα πρόσωπα παρά εξιδανικευμένα πρότυπα. Αυτά τα χαρακτηριστικά της τέχνης του μπαρόκ στάθηκαν οι οδηγοί μου, καθώς έχτιζα τον χαρακτήρα της Αρτεμισίας και προχωρούσα την αφήγησή μου.
– Θα λέγατε ότι η Αρτεμισία ήταν φεμινίστρια πριν εφευρεθεί ο όρος;
– Ναι, εξαιτίας της προσωπικής ζωής της, που διαπερνούσε τα όρια των φύλων, αλλά και εξαιτίας της τέχνης της. Δημιούργησε έργα εντυπωσιακής νεωτερικότητας απεικονίζοντας ρωμαλέες ηρωίδες αιχμαλωτισμένες σε στιγμές κινδύνου, έντασης ή διλημμάτων, σκεπτόμενη ή πράττοντας κόντρα σε κάθε σύμβαση. Χρειαζόταν θηλυκή ευαισθησία και γενναιότητα για να προικίσει αυτές τις γυναικείες μορφές με περισσότερη ευφυία, δύναμη και αυτοπεποίθηση από τις προηγούμενες εκδοχές των αρσενικών προκατόχων της.
– Για ποιο λόγο εστιάζετε την προσοχή σας σε γυναίκες με αντισυμβατική ζωή;
– Εχω γράψει μυθιστορήματα για δύο καταπληκτικές γυναίκες από την ιστορία, που κατά κάποιον τρόπο είχαν παραγκωνιστεί στην εποχή μας, αλλά των οποίων οι στόχοι και η αποφασιστικότητα μπορούν να εμψυχώσουν τη γυναίκα του σήμερα. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχω γράψει μόνο για γυναίκες. Το πρώτο μου βιβλίο, «Το κορίτσι με τον υάκινθο», παρακολουθεί τις ζωές ανδρών και γυναικών που έζησαν τις κορυφαίες στιγμές τους υπό την επίδραση του Ολλανδού ζωγράφου, Γιοχάνες Βερμέερ. Στη συλλογή διηγημάτων Life Stories, μερικοί από τους χαρακτήρες μου είναι ο Κλοντ Μονέ, ο Ογκίστ Ρενουάρ, ο Εντουάρ Μανέ, ο Πολ Σεζάν και ο Βίνσεντ βαν Γκογκ. Αυτή την περίοδο γράφω ένα μυθιστόρημα με κεντρικό ήρωα τον Ρενουάρ. Δεν θέλω να θεωρούμαι αποκλειστικά φεμινίστρια συγγραφέας. Ελπίζω το κοινό να διακρίνει την ανθρωπότητα στα βιβλία μου, ανεξάρτητα από το φύλο.
Παράθυρο στο παρελθόν
– Θεωρείτε ωστόσο τον εαυτό σας συγγραφέα ιστορικών βιβλίων;
– Ναι. Τα περισσότερα από τα βιβλία μου διαδραματίζονται στο παρελθόν και είναι αποτέλεσμα εκτεταμένης έρευνας, ένα στάδιο της συγγραφικής διαδικασίας που αγαπώ ιδιαίτερα. Ο λόγος που γράφω ιστορικά βιβλία είναι η έξαψη της φαντασίας. Μας ανοίγεται ένα παράθυρο σε άλλες ζωές, άλλες ευαισθησίες, αντιλήψεις και αξίες, πολύ διαφορετικές από τις δικές μας. Δραπετεύουμε από τον εαυτό μας. Σκεφτείτε το αντίθετο. Οταν απουσιάζει η ονειροπόληση για άλλες ζωές, σύγχρονες ή του παρελθόντος, δεν υπάρχει ανθρώπινη αλληλεγγύη. Κι όταν δεν υπάρχει αλληλεγγύη, δεν υπάρχει προσφορά. Χωρίς προσφορά, δεν υπάρχει κοινωνία, συντροφικότητα, αγάπη, κατανόηση. Η ειρήνη κλονίζεται. Τα άτομα απομονώνονται, οι απομονωμένοι γίνονται σκληροί, και το κακό παραμονεύει. Η λογοτεχνία, όπως και η τέχνη, είναι το αντίδοτο σε όλα αυτά. Η ανάγνωση ή η συγγραφή ενός ιστορικού μυθιστορήματος μπορεί να γίνει το μέσον για να συνειδητοποιήσουμε την αξία της δικής μας ζωής.
– Στο μυθιστόρημά σας The Forest Lover φέρνετε στο φως τη ζωή της Καναδέζας ζωγράφου Εμιλι Καρ. Υπάρχουν κοινά σημεία με την Τζεντιλέσκι;
– Ναι. Και οι δύο αφιέρωσαν τη ζωή τους στην τέχνη σε τόπους και εποχές που δεν ενθάρρυναν τις γυναίκες. Αν και η Αρτεμισία παντρεύτηκε, ενώ η Εμιλι όχι, έκαναν και οι δύο θυσίες για την τέχνη τους, είχαν οικονομικά προβλήματα και κλονισμένες σχέσεις ως αποτέλεσμα της αφοσίωσής τους στην τέχνη, έζησαν αντισυμβατικές ζωές για να μπορέσουν να προωθήσουν τις καλλιτεχνικές καριέρες τους.
Πρόσωπα και περιοχές
– Σας ενδιαφέρει πάντα να φέρνετε στο προσκήνιο περιπτώσεις που η σύγχρονη κοινωνία έχει αγνοήσει;
– Οχι πάντα, αν και ήθελα να δώσω στην Εμιλι Καρ και στην Αρτεμισία Τζεντιλέσκι τη δική τους θέση στη γενική κουλτούρα. Δεν με ενδιαφέρουν περιπτώσεις που η λογοτεχνία έχει ήδη ασχοληθεί μαζί τους, αλλά παρόλα αυτά θα έκανα εξαίρεση για καλλιτέχνες, ακόμη και αν είναι γνωστοί. Ο Ρενουάρ δεν είναι φυσικά ξεχασμένος, αλλά το βιβλίο μου θα φωτίσει πτυχές της ζωής του που δεν έχουν ακόμη ανιχνευθεί από λογοτεχνικά έργα. Οι 14 μορφές στο διάσημο έργο του Djeuner des Canotiers (1881) είναι οι χαρακτήρες μου και οι ζωές τους υφαίνουν τον ιστό της παρισινής κοινωνίας του 1880.
– Πιστεύετε ότι έχετε συμβάλει στο να εξοικειώσετε περισσότερο κόσμο με ολόκληρες ιστορικές περιοχές ή πρόσωπα;
– Ναι, το πιστεύω. Με το «Κορίτσι με τον υάκινθο» οι αναγνώστες όχι μόνο αγάπησαν τον Βερμέερ αλλά κατανόησαν βαθύτερα το ολλανδικό σθένος απέναντι στις πλημμύρες. Εξαιτίας του The Forest Lover οι αναγνώστες μυήθηκαν στην πλούσια κουλτούρα των γηγενών πληθυσμών του δυτικού Καναδά και αφυπνίστηκαν σε θέματα που αφορούν τους ντόπιους στη σύγχρονη κοινωνία. Οι τόποι, επίσης, αποκτούν βάθος. Αναγνώστες μού λένε διαρκώς για τα ταξίδια που έκαναν στη βρετανική Κολομβία και όλα αυτά λόγω του The Forest Lover ή στην Ιταλία λόγω της Αρτεμισίας. Μια ολόκληρη λέσχη βιβλίου ταξίδεψε στην Ιταλία μετά την ανάγνωση του «Πάθους της Αρτεμισίας».
Αυτοί που άνοιξαν τον δρόμο
– Η λογοτεχνία με θέματα από την τέχνη είναι μια πρόσφατη τάση που μεγαλώνει;
– Αν και μοιάζει να είναι σύγχρονη τάση, υπάρχουν πολλοί που άνοιξαν τον δρόμο. Ο πρώτος είναι ο Εμίλ Ζολά που στο L’ Oeuvre (σ.σ. στα ελληνικά «Το δημιούργημα», εκδ. Καστανιώτη) έχει ένα κεντρικό ήρωα με στοιχεία από τον Μανέ, τον Μονέ, τον Πισαρό και τον Σεζάν. Στις δεκαετίες του ’40 και του ’50, ο Ιρβινγκ Στόουν έγραψε μυθιστόρημα βασισμένα στις ζωές του Μιχαήλ Αγγελου, του Βαν Γκογκ και του Πισαρό. Η τέχνη ήταν συχνά ένα συστατικό στοιχείο της λογοτεχνίας. Ο Ντοστογιέφσκι χρησιμοποιεί ένα έργο του Χολμπάιν για να εξιστορήσει μια κρίση πίστεως. Ο ήρωας του Προυστ ατενίζει την αιωνιότητα σε ένα κομμάτι κίτρινου τοίχου στο έργο του Βερμέερ, «Αποψη του Ντελφτ». Είναι εκδοχές της «έκφρασης», της ελληνικής λέξης που στην τέχνη χρησιμοποιείται για να δηλώσει την περιγραφή ενός έργου τέχνης από ένα άλλο εκφραστικό μέσο της τέχνης. Θα μπορούσε να ξεκινήσει κανείς από την περιγραφή που έκανε ο Ομηρος της παράστασης στην ασπίδα του Αχιλλέα ή από ένα κλασικό γλυπτό που αναπαριστά μια μυθολογική σκηνή και πώς αυτή περνάει στη λογοτεχνική ιστορία. Η κλασική ιστορία του Πάρη, που έχει να επιλέξει την πιο όμορφη ανάμεσα στην Ηρα, την Αθηνά και την Αφροδίτη, έχει αποδοθεί από τον Ραφαήλ σε ένα σχέδιο που προήλθε από ένα χαρακτικό του Μαρκαντόνιο Ραϊμόντι. Δύο από τις μορφές προέρχονται από τις τοιχογραφίες του Μιχαήλ Αγγελου. Το χαρακτικό το είδε ο Εντουάρ Μανέ στο Λούβρο και αυτές οι δύο μορφές υπάρχουν και σε ένα δικό του έργο, «Γεύμα στην εξοχή». Και ένας συγγραφέας από τις ΗΠΑ -μιλάω για τον εαυτό μου- ενσωμάτωσε αυτόν τον πίνακα σε ένα διήγημα στο οποίο μιλάει η γυναίκα του Μανέ και περιλαμβάνεται στη συλλογή Life Studies. Βρίσκω συναρπαστικό αυτό το νήμα σύνδεσης. Και αυτό είναι μόνον ενδεικτικό.