«Εδώ, κυρίες και κύριοι, βρισκόμαστε ακριβώς στο κέντρο της Μικράς Ασίας: από εδώ, το καραβάνσαραϊ Σαρίχαν, που χτίστηκε πριν από αιώνες κι όπου τώρα γίνονται τελετές των Μεβλεβή δερβίσηδων, απέχουν ίση απόσταση το Αιγαίο Πέλαγος, δυτικά, τα σύνορα με το Ιράν, ανατολικά, ο Πόντος, βόρεια, και η Μεσόγειος, νότια. Εδώ είναι η καρδιά της Μικράς Ασίας». Αλλά καρδιά της Μικράς Ασίας είναι όλη η Καππαδοκία. Και η Καππαδοκία, όσο κι αν περιλαμβάνει αξιόλογα μνημεία της σελτζουκικής και των άλλων περιόδων της πολυτάραχης διαδρομής της ανά τους αιώνες, από δύο ειδών μνημεία χαρακτηρίζεται ως μοναδική: τα της φύσεως και τα χριστιανικά. Τα οποία εν πολλοίς ταυτίζονται, καθώς χιλιάδες εκκλησιές είναι λαξευμένες μέσα στα μαλακά ηφαιστειογενή πετρώματά της και τους παγκόσμια πια γνωστούς κώνους που σαν μανιτάρια είναι κατάσπαρτοι στις κοιλάδες της – γλυπτά του καιρού, του νερού και του ανέμου.
Περίπου στις 3.000 υπολογίζονται οι υπόσκαφες εκκλησίες, χώρια οι δεκάδες άλλες, οι ολόχτιστες, που σώζονται μέσα στα χωριά και τις πόλεις, άγρια εγκαταλελειμμένες ή στοιχειωδώς προστατευμένες, εκτός κι αν έχουν μετατραπεί σε τζαμιά. Οι περισσότερες υπόσκαφες δημιουργήθηκαν μέσα σε δύο αιώνες, από το 850 περίπου, οπότε έληξαν οριστικά οι επιδρομές των Αράβων, αλλά μαζί και η περίοδος της Εικονομαχίας, που δεν είχε ταλαιπωρήσει λιγότερο την αυτοκρατορία, ώς το 1071, οπότε, με την ιστορική ήττα στο Ματζικέρτ, κατακτήθηκε μεγάλο μέρος της Μικρασίας από τους Σελτζούκους.
Μέσα σ’ αυτούς τους δύο αιώνες της ειρήνης και της εικονογραφικής ζέσης κοσμήθηκαν τα υπόσκαφα με αγιογραφίες, αρκετές από τις οποίες έφτασαν ώς εμάς – πολύτιμα και μοναδικά δείγματα της τέχνης των αιώνων εκείνων. Οχι μόνο εκκλησίες, αλλά και χιλιάδες σπίτια, μονές, σκήτες, αποθήκες, περιστεριώνες, ακόμη και πολιτείες ολόκληρες, κρυφές, σε εφτά και δέκα πατώματα μέσα στην πέτρα και σε έκταση χιλιομέτρων, έχει σκαλίσει ο επί αιώνες κυνηγημένος από επιδρομείς άνθρωπος της Καππαδοκίας. Στην Ανακού (Καϊμακλί), στη Μαλακοπή (Ντερίνκογιου) και σε αρκετά άλλα μέρη υπάρχουν, κι επιδεικνύονται σήμερα στους εμβρόντητους επισκέπτες, πολιτείες-κρησφύγετα, όπου ζούσαν για μήνες ή και χρόνια χιλιάδες άνθρωποι.
Ενα μοναδικό τοπίο
Λαξευμένα υπάρχουν παντού. Πολύ συχνά η χτιστή πρόσοψη ενός σπιτιού είναι μέρος μόνο ενός υπόσκαφου κατά τα άλλα «οικοδομήματος» στον πίσω βράχο. Αλλά οι εκκλησίες είναι που δίνουν σήμερα στην Καππαδοκία «περιεχόμενο» στο μοναδικό, ούτως ή άλλως, τοπίο της. Και την ευκαιρία μιας καλής γνωριμίας με τις εκκλησιές του ιδιαίτερου αυτού «κόσμου» μας έδωσε ένα πρόσφατο προσκύνημα που οργάνωσε αμέσως μετά το Πάσχα η «Ελληνική Εταιρεία», η οποία για πληρέστερη επαφή με τον τόπο και τα μνημεία είχε επιστρατεύσει ειδικούς επιστήμονες, όπως ο καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Γιάννης Βαραλής, ο ιστορικός Κώστας Μ. Σταματόπουλος κ.ά.
Λειτουργία από τον Πατριάρχη
Ορμητήριο Σινασός και Προκόπι, χωριό η πρώτη, κωμόπολη 15 χιλιάδων κατοίκων το δεύτερο, ωραιότατα και τα δύο, με έκτυπα τα σημάδια του χριστιανικού παρελθόντος τους. Στο ναό Κωνσταντίνου και Ελένης της Σινασού, ανάμεσα στα ρεύματα που χυμούσαν απ’ όλα τα απροστάτευτα παράθυρά του, τελέστηκε θεία λειτουργία την Κυριακή του Θωμά παρουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, χοροστατούντος του εντυπωσιακού σε παράστημα και βροντώδη φωνή μητροπολίτη Αυστρίας και Μεσευρώπης Μιχαήλ. Ο ίδιος στο τέλος, ενώπιον συγκινημένου εκκλησιάσματος, αναφέρθηκε στη σημασία της επίσκεψης αυτής. «Ποιος θα το έλεγε λίγα χρόνια πριν να έρχεται και να λειτουργεί εδώ ο Πατριάρχης», είπε λιτός στο λόγο ο μητροπολίτης, χαρακτηρίζοντας «μαρτυρία ειρήνης, καταλαγής και ελπίδας για το μέλλον ανάμεσα στους δύο λαούς» αυτό που έχει πετύχει ο Βαρθολομαίος, ο οποίος «δεν έμεινε στα λόγια, αλλά έχει το θάρρος να τα κάνει πράξη».
Στη Σινασό επισκεφθήκαμε ακόμα το ναό του Αγίου Βασιλείου, υπόσκαφο στο χείλος χαράδρας, με ζωηρές αγιογραφίες, καθώς και το υπόσκαφο σε τεράστιο βράχο, ερειπωμένο πια, μοναστήρι του Αγίου Νικολάου. Γι’ αυτό ακριβώς και για τους Αγίους Θεοδώρους Μαλακοπής διαθέτει η τουρκική κυβέρνηση 50.000 ευρώ, όπως ανακοίνωσαν στον Πατριάρχη αξιωματούχοι της περιοχής.
Στους Αγίους Θεοδώρους είχε ψαλεί εσπερινός το προηγούμενο απόγευμα από τον ίδιο τον Πατριάρχη, όπου και τον πρωτοσυνάντησε η πολυπληθής ομάδα της «Ελληνικής Εταιρείας». Εντυπωσιακή σε όγκο εκκλησία όπως και, λίγο πιο κάτω, ο ναός των Ταξιαρχών που τώρα είναι τζαμί.
Η περίφημη Κόκκινη Εκκλησιά
Τζαμί είναι πια και ο ονομαστός ναός Αγίου Γρηγορίου Ναζιανζηνού στο Γκέλβερι (Καρβάλη), σήμερα Γκιουζέλγιουρτ – πολύ γκιουζέλ χωριό, πράγματι, με πολλά αρχοντικά χριστιανών. Μεγάλη όμως ήταν η συγκίνηση, όταν λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα, έξω από το χωριό Σιβριχισάρ, αντικρίσαμε παλαιότατη εκκλησία που στέκει ολομόναχη και μισοερειπωμένη ανάμεσα στους αγρούς. Είναι η περίφημη Κιζίλ Κιλίσε, Κόκκινη Εκκλησιά, χτισμένη από κοκκινόπετρα κάπου ανάμεσα 7ο και 9ο αιώνα, ή και ακόμα πιο παλιά. Με έντονα αρμενικά και γεωργιανά στοιχεία, άγνωστο ποιον ακριβώς ρόλο έπαιζε στην ερημιά εκείνη.
Εχουν καταστραφεί, βέβαια, πολλές χτιστές εκκλησίες, αλλά συναντάς ακόμη εντυπωσιακούς ναούς σχεδόν σε κάθε χωριό ή πόλη. Οι περισσότεροι είναι δημιουργήματα του 19ου αιώνα ή αναπλάσεις αρχαιότερων ναών στην ίδια θέση. Πολλοί σώζουν ακόμη, σε ποικίλες φάσεις καταστροφής, αγιογραφίες της ίδιας περιόδου. Αλλά οι εικονογραφήσεις που έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον απαντώνται στα μεσαιωνικά σκαφτά. Εντυπωσιακό σύνολο αγιογραφιών, μοναδικό από πολλές απόψεις, βλέπεις στις υπόσκαφες εκκλησιές της κοιλάδας του Γκέρεμε (Κόραμα), μαζεμένες σε γειτονικούς κώνους, πράγμα που επέτρεψε στην τουρκική Πολιτεία να οργανώσει ένα εξαιρετικά φροντισμένο, και τουριστικά προσοδοφόρο, «Open Air Μuseum».
Εκεί ο επισκέπτης αποθαυμάζει μια τέχνη απλοϊκή, αλλά αυθόρμητη και συγκινητική, σε ένα πλήθος εκκλησιών: Ελμαλί Κιλίσε (Εκκλησία του Μήλου), Γιλανλί Κιλίσε (του Φιδιού), Καρανλίκ Κιλίσε (Σκοτεινή), Σαρικλί (των Σανδαλιών) κ.ά. Δεν θα δεις μεγαλειώδη τέχνη, αλλά σε ζεσταίνει η αμεσότητα έκφρασης, η πίστη που συνήθως εκφράζεται με τα χαρακτηριστικά και τους αγίους τού τόπου – και είχε πολλούς η Αγιοτόκος Καππαδοκία, από τους ιεράρχες Βασίλειο και Γρηγορίους ώς τους υστερότερους υπερασπιστές της, γι’ αυτό και πάντα ντυμένους στρατιωτικά, Γεώργιο, Θεοδώρους, Μάμα, Ιωάννη τον Ρώσο κ.ά. Μην ξεχνάμε ότι σ’ αυτά τα χώματα έδρασαν ο Διγενής Ακρίτας και οι απελάτες, εδώ γεννήθηκαν οι μύθοι και τα έπη τους.
Το πολύτιμο Λάπις Λάζουλι
Δεν λείπουν όμως και τα δείγματα μιας πραγματικά υψηλής τέχνης – κι αυτά τα συναντάμε κυρίως στη φημισμένη Τοκαλί Κιλίσε, στο Γκέρεμε επίσης. Από τον 9ο αι. η πρώτη φάση της, με μεγαλειώδεις αγιογραφίες πρωτευουσιάνικου επιπέδου, τις οποίες φιλοτέχνησε ζωγράφος ονόματι Νικηφόρος και χρηματοδότησε, εικάζεται, ο Καππαδόκης αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς – πάντως κάποιος πολύ πλούσιος, αφού έφερε ακόμη και το πολύτιμο Λάπις Λάζουλι από το Αφγανιστάν, που λάμπει πάντα στο θόλο. Οι εικονογραφήσεις των υπόσκαφων είναι ανεκτίμητης αξίας και για τον πρόσθετο λόγο ότι φέρουν επιγραφές σε μεσαιωνικά ελληνικά, απλοϊκά και συχνά ανορθόγραφα, μαρτυρίες πολύτιμες και εξαιρετικά συγκινητικές.
Στις εκκλησιές του Γκέρεμε, στο θεοτικό σχίσμα γης του Περιστρέμματος, το σημερινό Μπελίσιρμα και στην Ιχλάρα, στα υπόσκαφα της Σινασού και του Τσάβουσιν, στο Προκόπι και στα δεκάδες άλλα χωριά της μεγάλης καππαδοκικής χώρας οι συγκινήσεις είναι ποικίλες και απανωτές. Καθόλου τυχαίο που η τουριστική βιομηχανία της Τουρκίας δραστηριοποιείται εντονότατα στην περιοχή, με ό,τι καλό συνεπάγεται αυτό για τη συντήρηση των χριστιανικών μνημείων, αλλά και με ορατούς ήδη τους κινδύνους αλλοίωσης της ατμόσφαιρας του τοπίου από την «τουριστική αξιοποίηση». Επίσκεψη στα άλλοτε μοναχικά και εξώκοσμα υπόσκαφα και τους κώνους με σμήνη τουριστών ολόγυρα δεν είναι και η ιδανική συνθήκη, αλλά δεν είναι και κάτι που δεν μπορείς να το αποφύγεις. Προς το παρόν τουλάχιστον.