Ψευδώνυμα: μάσκες για συγγραφείς

Ψευδώνυμα: μάσκες για συγγραφείς

5' 42" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η λογοτεχνία έχει βαλθεί να μας μπερδέψει! Κείμενα χαμένα ή άγνωστα έρχονται στην επιφάνεια και γνωρίζουν επιτυχία έπειτα από πολλά χρόνια· ψευδώνυμα αναζητούν το πραγματικό πρόσωπο του συγγραφέα που κρύβεται πίσω τους· μελετητές ανακαλύπτουν, ταυτίζουν, αμφισβητούν ή ερίζουν. Η περίπτωση του χαμένου μυθιστορήματος της άγνωστης ψευδώνυμης Ντόρας Ρωζέττη, τα αθησαύριστα κείμενα που προσφάτως ταύτισε με τη γραφή του Εμμανουήλ Ροΐδη ο καθηγητής Πάνος Μουλλάς και μια ψευδώνυμη έκδοση του συγγραφέα Κοσμά Πολίτη που μόλις ήρθε στην επικαιρότητα είναι τρεις μόνο περιπτώσεις που πιστοποιούν τη συχνή χρήση των ψευδωνύμων από τους λογοτέχνες.

Κάποιοι έγιναν γνωστοί μόνο με το ψευδώνυμό τους: Μ. Καραγάτσης, Οδυσσέας Ελύτης, Γιώργος Σεφέρης, Στράτης Μυριβήλης, Στρατής Τσίρκας. Κάποιοι άλλοι είχαν πάθος με το παιχνίδι της μάσκας και του ψευδώνυμου. Ο Εμμανουήλ Ροΐδης, για παράδειγμα, έχει υπογράψει κείμενα -σύμφωνα με τον βιβλιογράφο Κυριάκο Ντελόπουλο- με 33 διαφορετικά ψευδώνυμα! Αριθμός που είναι ελάχιστος μπροστά στα 160 ψευδώνυμα που αποδίδονται στον Βολταίρο! Κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες, οικογενειακοί ή οικονομικοί λόγοι, αλλά και λογοτεχνικά παιχνίδια κρύβονται πίσω από τις επιλογές πολλών ψευδωνύμων, που επέλεξαν πασίγνωστοι Ελληνες λογοτέχνες. Ας παρακολουθήσουμε προσωπικές σκανταλιές και ιδιαιτερότητες της κάθε λογοτεχνικής εποχής.

Τρεις περιπτώσεις

– Η Ντόρα Ρωζέττη είναι το ψευδώνυμο που υπογράφει το χαμένο μυθιστόρημα «Η Ερωμένη της», που έφερε στο φως η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Χριστίνα Ντουνιά (εκδ. Μεταίχμιο). Και ενώ ήδη στο τεύχος του περιοδικού «Οδός Πανός», μέσω των κειμένων της Ελένης Μπακοπούλου, αποκαλύπτεται το πρόσωπο της γυναίκας που κρύβεται πίσω από το ψευδώνυνο Ντόρα Ρωζέττη, φαίνεται ότι υπάρχει αντίλογος: το επόμενο τεύχος του κερκυραϊκού περιοδικού «Ο Πόρφυρας» φιλοξενεί κείμενο του συγγραφέα Φίλιππου Δρακονταειδή, ο οποίος περιγράφει μιαν άλλη ως τη Ντόρα Ρωζέττη του βιβλίου, δημοσιεύοντας μάλιστα και δύο φωτογραφίες της!

– Πριν από δύο χρόνια, ο ομότιμος καθηγήτης στο ΑΠΘ Παν. Μουλλάς ανακοίνωσε ότι κείμενα που είχαν δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Ραμπαγάς» τον 19ο αιώνα, υπογεγραμμένα με το ψευδώνυμο «Λυγξ» (που σημαίνει το ον με την οξύτατη όραση), είναι γραμμένα από τον Εμμανουήλ Ροΐδη. Τα κείμενα κυκλοφορούν ήδη σε αυτοτελή έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης. Στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού «Νέα Εστία», κείμενο του φιλόλογου Λάμπρου Βαρελά αμφισβητεί ότι πίσω από τα ψευδώνυμα «Λυγξ» και «Lucifer» κρύβεται ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Ο Π. Μουλλάς ετοιμάζει ήδη απάντηση για το επόμενο τεύχος της «Νέας Εστίας».

– Ο πεζογράφος Κοσμάς Πολίτης (ψευδώνυμο του Παρασκευά ή Πάρι Ταβελούδη [1888-1974]) έβγαζε για μεγάλο διάστημα τα προς το ζην από τη μετάφραση, δίνοντας στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, από τη δεκαετία του ’50, μερικούς από τους σημαντικότερους ξένους συγγραφείς. Ανάμεσά τους και ο Εντγκαρ Αλαν Πόε. Ομως, δεν αρκέστηκε μόνο στο επίσημο ψευδώνυμό του. Ο φιλόλογος Στέφανος Μπεκατώρος δημοσίευσε πρόσφατα τις παλιές μεταφράσεις του «Εδγαρ Αλλαν Πόε» (εκδ. Ελληνικά Γράμματα) που υπέγραψε ο Κοσμάς Πολίτης το 1953 στις εκδόσεις «Παπαδημητρίου» και έφερε στην επιφάνεια και μιαν άλλη έκδοση, στον «Ικαρο», την ίδια χρονιά, πάλι με μεταφράσεις του Πόε, αλλά με άλλη υπογραφή μεταφραστή: Ν. Σκουλά. Ο Στέφανος Μπεκατώρος αποδεικνύει ότι ο Κοσμάς Πολίτης και ο Ν. Σκουλάς είναι ένα και το αυτό πρόσωπο!

2.261 δημιουργοί με 4.117 υπογραφές

Ο βιβλιογράφος και συγγραφέας Κυριάκος Ντελόπουλος ασχολείται εδώ και πολλά χρόνια με την αποδελτίωση των ψευδωνύμων. Στο βιβλίο του «Ψευδώνυμα» (εκδ. «Εστία») καταγράφει 4.117 που αντιστοιχούν σε 2.261 συγγραφείς: λογοτέχνες, φιλολόγους, δοκιμιογράφους, χρονογράφους, δημοσιογράφους, μεταφραστές. Είναι η τρίτη προσπάθεια καταγραφής των λογοτεχνικών ψευδωνύμων. Η πρώτη έγινε το 1968 για τις ανάγκες της Βιβλιοθήκης του Κολλεγίου Αθηνών, πάλι από τον Κυριάκο Ντελόπουλο. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που παρουσιάζει πτυχές κοινωνικές, πολιτικές, ψυχολογικές, αισθητικές κ.λπ. Συγγραφείς που διώκονταν από το εκάστοτε πολιτικό καθεστώς βιοπορίζονταν μεταφράζοντας ή δημοσιεύοντας με ψευδώνυμα· τα αυστηρά οικογενειακά ήθη, που αντιδρούσαν στην καλλιτεχνική τάση των κλώνων τους, ήταν μια δεύτερη αιτία για ψευδώνυμα, κυρίως σε γυναίκες συγγραφείς. Τολμηρά κείμενα κρύβονταν πάντα κάτω από τα προσωπεία της ψευδωνυμίας – όπως στην περίπτωση της Ντόρας Ρωζέττη.

Λογοτεχνικά παιχνίδια

Τέλος, παιχνίδια λογοτεχνικού ύφους οδηγούσαν συχνά γνωστότατους συγγραφείς στην υιοθέτηση ενός άλλου, από το πραγματικό τους όνομα. Σ’ αυτήν την περίπτωση εντάσσει ο Π. Μουλλάς τον Εμμανουήλ Ροΐδη, γράφοντας για τα πολλά του ψευδώνυμα: «Δαιμονικά και ανθρώπινα, ανδρικά και γυναικεία, ελληνικά και ξενόγλωσσα, μυθικά και ρεαλιστικά, τα ψευδώνυμα-προσωπεία στοιχειώνουν τον κόσμο του Ροΐδη, με το πλήθος και την ποικιλία τους. Παράγωγα σατιρικών προθέσεων και αναγκών; Ετερώνυμα που θυμίζουν (αλλά με διαφορετικούς όρους) την περίπτωση Φερνάντο Πεσόα; Επίμονες αποκρύψεις και ταυτόχρονες αναζητήσεις ταυτότητας ή προσώπου; Μεταμορφωτικά ή παραμορφωτικά κάτοπτρα; Μέσα ειρωνείας και αυτοσαρκασμού; Στοχαστικές προσαρμογές; Ολα αυτά μαζί;».

Ο Κυριάκος Ντελόπουλος έχει να πει πολλά για την πολύχρονη εμπειρία του στην αναζήτηση των ψευδωνύμων. Και έχει να μας διηγηθεί και μερικές σκανταλιές. «Στα 38 χρόνια που ασχολούμαι με τα ψευδώνυμα είχα πολλές εκπλήξεις, περισσότερες ικανοποιήσεις και πολλές παρα-ψευδωνυμικές διαπιστώσεις, όπως και αρκετές σκανταλιές. Η μυθική πρώτη είναι εκείνη του Οδυσσέα που ξεγέλασε τον Πολύφημο ως «Ούτις» – ίσως το παλαιότερο γνωστό ψευδώνυμο. Στον καιρό μας δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις, γύρω από τις οποίες στρέφονται πολλές ακόμα, αξίζει να μνημονευτούν.

Και σκανταλιές

»Ο Ρένος Αποστολίδης πιεζόμενος από τους διευθυντές της «Ελευθερίας» (τέλη 1950) να δημοσιεύει κάθε Χριστούγεννα ένα καλό διήγημα ξένου συγγραφέα, κατέφυγε σε μια διασκεδαστική απάτη, σαφώς πικαρισμένος. Εγραψε ο ίδιος μερικά εξαιρετικά διηγήματα και τα υπέγραψε ως Πάστερνακ, Σπέντερ, ΜακΛις, Τοντ κ. ά. Πήγε και πιο πέρα για να διασκεδάσει: τα συνόδευε και ως μεταφραστής πάλι με ψευδώνυμα! Οταν μιλούσε για τη σκανταλιά του χαιρόταν πραγματικά που είχε ξεγελάσει τους προϊσταμένους του, που δεν είχαν πάρει είδηση.

»Πιο πρόσφατα, ο Φίλιππος Δρακονταειδής υπέγραψε δύο βιβλία του με διηγήματα άγνωστων ξένων συγγραφέων και άλλων που ξεχάστηκαν στη Σιβηρία. Ηταν πάνω από 30, όλα γραμμένα από τον ίδιο και υπογραμμένα από φαντασιώδη ψευδώνυμα. Αξιόλογα και αυτά. Ανάμεσα στα πλαστά άγνωστα ονόματα είχε παρουσιάσει και μερικών γνωστών για… συσκότιση, όπως Τσέχωφ, Κάφκα, Σαντ… Πιστεύω πως και το ξεχασμένο και πρόσφατα επανεκδομένο «Η Ερωμένη της» της ψευδώνυμης Ντόρας Ρωζέττη είναι προϊόν κάποιας ανάλογης σκανταλιάς που προσπαθώ να εξιχνιάσω. Βλέπετε η εξιχνίαση των ψευδωνύμων ενέχει και ντετεκτιβικές πλευρές».

Παίζοντας…

Ποιοι συγγραφείς χρησιμοποίησαν περισσότερα ψευδώνυμα; Ας κάνουμε μια μικρή καταγραφή, αντλώντας στοιχεία από το βιβλίο του Κυριάκου Ντελόπουλου «Νεοελληνικά Φιλολογικά Ψευδώνυμα»: Ο Ηλίας Βουτιερίδης εμφανίζεται με 47 υπογραφές· ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και ο Χρήστος Χρηστοβασίλης εμφανίζονται με 38 διαφορετικές υπογραφές· ο Ρένος Αποστολίδης με 36 και ο Εμμανουήλ Ροΐδης με 33, ο Δημήτρης Γληνός με 21 και ο Κωστής Παλαμάς με 19! Ο Παύλος Νιρβάνας είναι το ψευδώνυμο του Πέτρου Αποστολίδη, που δεν αρκέστηκε στο επίσημο αλλά χρησιμοποίησε καμιά δεκαπενταριά ακόμη, ενώ ο Αδαμάντιος Κοραής 16. Ακολουθούν: Γιάννης Βλαχογιάννης, Περικλής Γιαννόπουλος, Δημήτρης Γιαννουκάκης, Ιων Δραγούμης.

Η ψευδωνυμία δεν είναι όμως συνήθεια του 19ου αιώνα. Πολλοί από τους σύγχρονους συγγραφείς παίζουν αυτό το παιχνίδι: Μανόλης Αναγνωστάκης, Κώστας Βάρναλης, Νάσος Βαγενάς, Φίλιππος Δρακονταειδής, Γιώργος Ιωάννου (στην «Κ» υπέγραφε ως Βύρων Καραγιάννης), Νίκος Καζαντζάκης, Δημήτριος Καμπούρογλους, Ανδρέας Καρκαβίτσας, Κώστας Καρυωτάκης, Ιωάννης Κονδυλάκης, Αλέξανδρος Κοτζιάς, Μανόλης Λεοντάρης (ο αδελφός του ποιητή Βύρωνα Λεοντάρη που έγινε γνωστός με το ψευδώνυμο Μανόλης Λαμπρίδης), Γιάννης Ρίτσος (με 17 ψευδώνυμα), Βασίλης Ρώτας, Γιάννης Σκαρίμπας κ. ά.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή