Annie Blis: «H καθημερινή ζωή των μουσικών στην αρχαιότητα». Μετάφραση: Σταύρος Βλοντάκης, Επιμέλεια: Χαρ. Μπάλτας. Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004, σελ. 360.
Οταν ένας ανώνυμος μεγάλος ερμηνευτής, φίλος του Πλουτάρχου («Ει πρεσβυτέρω πολιτευτέον» V. 786c), έλεγε «εάν ξέρατε σε ποιο βαθμό η ευχαρίστηση, που νιώθω παίζοντας, ξεπερνά την ευχαρίστηση των ακροατών μου, θα ζητούσατε να πληρώνονται αυτοί, για να έρχονται να με ακούσουν», ίσως εξέφραζε μια διαχρονική αλήθεια για την εσωτερική σχέση μουσικού και κοινού. Το μόνο ζητούμενο είναι ποιος θα ήταν ο χορηγός (δηλαδή ο «σπόνσορας», άμεσα μεν από το λατινικό spondeo, έμμεσα δε από το ελληνικό «σπένδομαι»» σπονδή = εγγύηση, εξασφάλιση), αν όχι ο ίδιος ο καλλιτέχνης. Αυτός όμως κατά κανόνα πένεται.
Το βιβλίο αυτό η Γαλλίδα ιστορικός (και μουσικός η ίδια) Ανί Μπελί δεν το έγραψε ad hoc για την ενδιαφέρουσα σειρά «H καθημερινή ζωή…», όπως τα περισσότερα, αλλά με τον ευρύτερο τίτλο «Οι μουσικοί στην αρχαιότητα» για τον εκδοτικό οίκο Hachette Littratures το 1999. Καλύπτει όμως και με το παραπάνω τις απαιτήσεις της σειράς. Αρθρώνεται σε οκτώ κεφάλαια: Εκμάθηση του επαγγέλματος του μουσικού, Γυναίκες μουσικοί, Τα μικρά επαγγέλματα της μουσικής, Οι δεξιοτέχνες, Οι μουσικοί διαγωνισμοί, Μουσική γραφή: συνθέτες και σημειογράφοι, Τα μουσικά όργανα και τα σχετικά επαγγέλματα, Μουσικοί, πολιτική και κοινωνία. Προηγείται πυκνή εξασέλιδη εισαγωγή (χωρίς πρόλογο) και επιτάσσονται ουσιώδης οκτασέλιδος επίλογος, καλές σημειώσεις (όμως με μονοτονικό, φευ, σύστημα γραφής, ακόμη και στους αρχαίους τίτλους και παραθέματα), επιλεκτική αλλά επαρκής βιβλιογραφία, ευρετήρια και πίνακες εικόνων.
Εταίρες μουσικοί
Επί της ουσίας τώρα. Αν και γυναίκα, η συγγραφέας αποφεύγει άνετα τον ένα από τους δύο «Ιππότες της Αποκαλύψεως», τον φεμινισμό (ο άλλος είναι το πολιτικώς ορθόν, που και αυτό το αποφεύγει και μάλιστα πολύ πιο άνετα). Μιλώντας για τις γυναίκες μουσικούς (στις οποίες δεν περιλαμβάνονται οι καλλιτέχνιδες περιωπής που είχαν, μάλιστα, το δικαίωμα να συμμετέχουν με τους άνδρες στους μουσικούς αγώνες), γράφει: «Χωρίς να είναι πόρνες χαμηλής στάθμης, είναι εταίρες, τραγουδίστριες, χορεύτριες ή οργανοπαίκτριες, που ως προς την τύχη και την κοινωνική τους θέση, πολύ μεταβλητές, μπορούν να συγκριθούν με τις Γιαπωνέζες γκέισες».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ακροτελεύτιο κεφάλαιο για τους μουσικούς σε σχέση με την πολιτική και την κοινωνία. Εκεί η συγγραφέας, χρησιμοποιώντας τη γερή θεωρητική της κατάρτιση στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή μουσική και την πείρα της ως συνθέτριας και εκτελέστριας, αλλά και αξιοποιώντας την ιδιότητά της ως διευθύντριας του αρχαιότροπου μουσικού συγκροτήματος «Κέρυλος», δείχνει πειστικά ότι σε όλες τις εποχές της αρχαιότητας αναπτυσσόταν ένας ολόκληρος κόσμος γύρω από τη μουσική. Οτι ουσιαστικά ανδροκρατούμενη (μόνον οι εταίρες μπορούν να χαρακτηριστούν επαγγελματίες μουσικοί στην Ελλάδα και τη Ρώμη), η μουσική ανταποκρινόταν σε κοινωνικά στρώματα πολύ διακριτά μεταξύ τους. Οτι π.χ. οι ταπεινοί πλανόδιοι μουσικάντηδες δεν μπορούσαν να συναναστρέφονται τους βιρτουόζους καλλιτέχνες, που προσκολλούνταν στις υψηλές σφαίρες εξουσίας, αλλά και πλεκτάνης. Αλλωστε, δεν θα υπήρχαν παράσιτα, αν δεν υπήρχαν ματαιόδοξοι άρχοντες.
Μουσική παντού
Τέλος, η Ανί Μπελί αποδεικνύει ότι πράγματι στην αρχαιότητα καμιά δραστηριότητα δεν μπορούσε να αγνοήσει τη μουσική, που διαπότιζε τον ελληνικό κόσμο διά παντός. Αν ήθελε να μην περνά ως αμαθής ένας Αθηναίος της κλασικής περιόδου, έπρεπε να ξέρει να τραγουδάει και να παίζει λύρα. Ρεσιτάλ, αλλά και διαγωνισμοί και καλλιτεχνικές αναμετρήσεις, συγκέντρωναν τους δεξιοτέχνες μουσικούς μπροστά σ’ ένα πολυάριθμο και συνήθως παθιασμένο κοινό.
Το βιβλίο αυτό, συνολικά, είναι ένας μικρός θησαυρός, συμπληρωματικός των έργων Ιστορίας της αρχαίας μουσικής. Πολύ καλή η μετάφραση και η επιμέλεια, με αρκετά, αλλά μικρά και επουσιώδη, λάθη. Δεν αντέχει, όμως, κανείς στον πειρασμό να μην υπενθυμίσει ότι οι «Σφήκες» του Αριστοφάνη, όπως άλλωστε και οι «Ορνιθες», είναι ακόμα γένος αρσενικού.
* O Ανδρέας Παναγόπουλος είναι καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.