Ούτε καινοφανές ούτε πρωτότυπο είναι να μνημονεύονται ο Ρέμπραντ και ο Καραβάτζιο, ο ένας πλάι στον άλλο, σαν δυο καλλιτέχνες που συμμερίζονται μερικά βασικά γνωρίσματα. Ενας συγγραφέας του 18ου αιώνα αποκάλεσε τον Καραβάτζιο «Ρέμπραντ της Ιταλίας» και ένας άλλος χαρακτήρισε τον Ρέμπραντ «Καραβάτζιο εκείθεν των Αλπεων». O λόρδος Κλαρκ, πρώην διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου, έχει εντοπίσει τα κοινά σημεία τους, τη δραματική χρήση του φωτός και της σκιάς και την επανάστασή τους κατά των κλασικών ιδεωδών της ομορφιάς.
Οχι μάθημα, αλλά σκέψη
Ο Κλαρκ πέρασε μια ζωή κοιτάζοντας πίνακες ζωγραφικής, συχνά μες στις αίθουσες της Πινακοθήκης της οποίας υπήρξε διευθυντής. Αλλωστε, η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου κατέχει τη «Γιορτή του Βαλτάσαρ» του Ρέμπραντ και το «Δείπνο στους Εμμαούς» του Καραβάτζιο, δύο έργα που αναδεικνύουν καλύτερα ίσως από άλλα τις συγγένειες των δύο μεγάλων ζωγράφων της εποχής του Μπαρόκ. Οι δύο αυτοί πίνακες στάθηκαν η αφορμή και το επίκεντρο για τη «Ρέμπραντ – Καραβάτζιο», την επετειακή έκθεση στο Αμστερνταμ για τα 400 χρόνια από τη γέννηση του Ρέμπραντ.
Η σκηνή του Ρέμπραντ είναι μεγαλειώδης. Του Καραβάτζιο ταπεινή, αλλά και οι δύο ζωγράφοι χρησιμοποιούν το φως ως τρόπο και δρόμο επικέντρωσης σε μια στιγμή επιφοίτησης και αναγνώρισης, στα πρόσωπα και την κίνηση των ηρώων. Ολα τα άλλα είναι βυθισμένα στη σκιά.
Με 38 πίνακες μόνον η έκθεση «Ρέμπραντ – Καραβάτζιο» προσκαλεί τους επισκέπτες να σταθούν μπροστά τους και να σκεφθούν.
Η έκθεση ξεκινά οραματικά με ένα δίδυμο που απεικονίζει τη θυσία του Αβραάμ. O Ρέμπραντ απεικονίζει την πατρική αγωνία του Αβραάμ, πώς προσπαθεί να διαφυλάξει τον γιο του Ισαάκ από τον σωματικό πόνο, σκεπάζοντας το πρόσωπό του· και την ανακούφισή του όταν ο άγγελος εξ ουρανού του τινάζει το μαχαίρι από το χέρι.
Αντίθετα, ο Καραβάτζιο αποδίδει τη σκηνή σε όλη της την ωμότητα και την κτηνωδία. O θεατής σχεδόν ακούει τις κραυγές του Ισαάκ, καθώς συστρέφεται πανικόβλητος με την αστραπή της αιχμηρής λεπίδας, όπως κατεβαίνει στον λαιμό του.
Ο Ρέμπραντ ήταν τεσσάρων ετών όταν πέθανε ο Καραβάτζιο. Ποτέ του δεν είδε έναν πραγματικό Καραβάτζιο. Εμαθε, όμως, γι’ αυτόν από τον δάσκαλό του Πέτερ Λάστμαν που είχε δει έργα του Καραβάτζιο στη Ρώμη και ήταν ένας από τους πολλούς Ολλανδούς που αντέγραψαν το «Κιαροσκούρο» του Ιταλού. Ενώ ο Λάστμαν και οι άλλοι Ολλανδοί «καραβατζίστι» μιμήθηκαν το στυλ του Καραβάτζιο, κανείς τους όμως δεν μπόρεσε να φθάσει τη δύναμη και την έντασή του.
Ο Ρέμπραντ προχώρησε πάνω στα ερωτήματα και τις απαντήσεις που έδωσε ο Καραβάτζιο και πέρα από αυτά, προσπαθώντας να αναδημιουργήσει την πραγματικότητα στην τέχνη. Αυτό, για εκείνον, σήμαινε να συλλάβει την εσωτερική ζωή των ηρώων του, στιγμές που σκιάζουν τα πρόσωπα και τα κάνουν ανθρώπινα.
Τούτο φαίνεται καλύτερα στα πρόσωπα γυναικών, τα οποία αναδίδουν στη γαλήνη τους και μιαν αίσθηση στον θεατή, ερωτηματική, την οποία καλείται εκείνος να απαντήσει με τη φαντασία του. Το έργο «Το λουτρό της Βηθεσβά», τον σταματά, στην περιδιάβασή του, όχι με την ηδυπάθειά του, αλλά γιατί στο πρόσωπο πλανιέται αυτό το ερώτημα.
Κρατάει ένα γράμμα του βασιλιά Δαβίδ, ο οποίος τής ζητεί να προδώσει τον σύζυγό της και τα πόδια της πλένει μια γριά που η ασχήμια της είναι σε πλήρη αντίθεση με τη δική της ομορφιά. Ομως, κάποτε ίσως έτσι να καταλήξει κι αυτή. O θεατής ξέρει από την ιστορία ότι η Βηθεσβά θα προδώσει τον άντρα της, ο ζωγράφος όμως τον καλεί να τη δει τη στιγμή που ζυγίζει τα υπέρ και τα κατά και κατόπιν αποφασίζει.
Οι γυναίκες του Καραβάτζιο είναι συμβατικές. Είτε μάρτυρες (Αγία Ούρσουλα) ή υπολογίστριες (η Ιουδήθ κόβοντας το κεφάλι του Ολοφέρνη), μαντόνες ή πόρνες (Μαρία Μαγδαληνή). Τις απεικονίζει σε στιγμές περισυλλογής, οδύνης ή ηρωισμού, αλλά ποτέ σε στιγμές τρυφερότητας.
Οι καλλιτεχνικές συγκρίσεις καταλήγουν σε αντιπαλότητες. Στις αντιπαλότητες υπάρχει ένας νικητής. Στην προκειμένη περίπτωση, νικητής δεν είναι κανείς από τους δύο, αλλά ένας τρίτος, ο θεατής.