Ντάριο Φο
Εναντίον των αθυρόστομων γελωτοποιών
Σκίτσα και ομιλία στην απονομή του Νομπέλ Λογοτεχνίας
μετ.: Γιολάντα Τσιαμπόκαλου (Sadahzinia)
εκδ. ΚΨΜ, 2006, σελ. 92
Θανάσης Λάλας
Χάρολντ Πίντερ
Μια συνομιλία και η ομιλία στην απονομή του Νόμπελ
εκδ. Καστανιώτης, 2006, σελ. 125
H ταυτόχρονη έκδοση των δύο βιβλίων αποτελεί μια εξαιρετική σύμπτωση. Περιέχουν τις κοινωνικές βιογραφίες δύο ανθρώπων. Θα μπορούσε κάποιος να μιλήσει για βίους παράλληλους, βλέποντας τη διαδρομή του γιου ενός Αγγλου ράπτη που αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους παγκόσμιους συγγραφείς παίρνοντας μια θέση πλάι στον Μπέρναρ Σο και στον Σάμιουελ Μπέκετ και τη διαδρομή του γιου ενός Ιταλού εργάτη των σιδηροδρόμων που είχε την ίδια πορεία παίρνοντας τη θέση του δίπλα στον Λουίντζι Πιραντέλο – για να θυμηθούμε έναν ακόμη Ιταλό Νομπελίστα. Κανένας από τους δύο δεν αναγνώρισε για τον εαυτό του τον ρόλο του σοφού ή του προφήτη. Και οι δύο έγραψαν για πράγματα που έχουν συμβεί σε όλους τους ανθρώπους. Και οι δύο επέλεξαν το θέατρο ως κύριο όχημα της τέχνης τους. Και οι δύο είναι στρατευμένοι, όχι με την έννοια του εντολοδόχου ή της προσκόλλησης σε κάποιον κομματικό φορέα, αλλά ως εντολείς, που το μόνο τους εφόδιο ήταν το όπλο της ανοιχτής διανοητικής κριτικής, της κατανόησης και της αφύπνισης του άλλου. Και οι δύο στις ομιλίες τους διατύπωσαν την ίδια παραδοχή: η άγνοια των γεγονότων είναι στήριγμα της αδικίας. Και οι δύο μισούν την εξουσία· όπου σταθούν την καταγγέλλουν· είναι διανοητικοί ταραξίες, ανατρεπτικοί και αντιρρησίες στη λογική της αφομοίωσης.
Η απονομή του Νομπέλ Λογοτεχνίας το 2005 στον Αγγλο ακτιβιστή και θεατρικό συγγραφέα Χάρολντ Πίντερ είχε φέρει στο προσκήνιο μια συζήτηση που είχε ξεκινήσει παλιά. Το 1964, η Σουηδική Ακαδημία είχε βραβεύσει τον Γάλλο φιλόσοφο και ακτιβιστή Ζαν-Πολ Σαρτρ. Ο Σαρτρ «declined the price», όπως αναγράφεται έκτοτε στον σχετικό πίνακα των βραβευμένων. «Δεν απεδέχθη το βραβείο», γιατί πάντα ένιωθε φρίκη για «τιμές και αξιώματα» και γιατί πίστευε ότι δεν μπορούσε να επιτρέψει στον εαυτό του να μεταβληθεί σε θεσμό.
Περίπου ανάλογες κουβέντες είχαν ακουστεί με την απονομή του βραβείου το 1971 στον αριστερό Χιλιανό ποιητή Πάμπλο Νερούντα και ακολούθησε εκ νέου η ίδια συζήτηση με την απονομή του Νομπέλ στον Ιταλό ακτιβιστή, θεατρικό συγγραφέα και ηθοποιό Ντάριο Φο, το 1997.
Εναντίον των γελωτοποιών
Σύμφωνα με το σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας, το βραβείο Νομπέλ για τη λογοτεχνία δόθηκε στον Ντάριο Φο γιατί «συναγωνίζεται τους γελωτοποιούς του Μεσαίωνα μαστιγώνοντας την εξουσία και διαφυλάσσοντας την αξιοπρέπεια των καταπιεσμένων…». Ο Ντάριο Φο απεδέχθη τον χαρακτηρισμό του γελωτοποιού που του έδωσαν οι Σουηδοί αθάνατοι. Χωρίς, ωστόσο, να διστάσει τους ρώτησε: «Μα τι τρέχει; Τρελαθήκατε εντελώς;»
Ο Φο μετέτρεψε τη βράβευσή του σε μια θεατρική παράσταση. Μίλησε για σαλτιμπάγκους και παραμυθάδες, θυμήθηκε τους κλόουν, τους μίμους, τους γελωτοποιούς, τις μαγικές αλληγορικές ιστορίες της περιοχής που γεννήθηκε, τίμησε όλους τους «κωμικούς της Τέχνης», τους δασκάλους του στην Ιταλία και στην Ευρώπη. Κατά τον Ντάριο Φο, όλοι τους είχαν ένα «μειονέκτημα». Μιλώντας για την καθημερινή ζωή, τη χαρά και τη δυστυχία των απλών ανθρώπων, ξεσκεπάζοντας την υποκρισία, την έπαρση των ισχυρών και τις αδικίες που προκαλούσαν, έκαναν τον κόσμο να γελά. Και το γέλιο -κατέληγε- ποτέ δεν άρεσε στην εξουσία…
Η ομιλία του ξεκινούσε, ακριβώς, με την υπόμνηση του νόμου του αυτοκράτορα Φρειδερίκου Β΄ (το 1221 μ.Χ. στην πόλη Μεσσίνα), που επέτρεπε στους πολίτες τη χρήση βίας εις βάρος των γελωτοποιών, χωρίς να αντιμετωπίζουν κάποια τιμωρία ή ποινή.
Εναντίον του ψεύδους
Ο Χάρολντ Πίντερ τιμήθηκε από τη Σουηδική Ακαδημία με το σκεπτικό ότι «αποκατέστησε το θέατρο στα βασικά του στοιχεία: ένα περίκλειστο ως προς τον χώρο και ένα αναπάντεχο διάλογο, όπου οι άνθρωποι είναι ο ένας στο έλεος του άλλου και η υποκρισία καταρρέει». Κι ακόμα γιατί «αποκαλύπτει την άβυσσο πίσω από την ασημαντολογία της καθημερινότητας και παραβιάζει τις πύλες για να εισέλθει στα άδυτα της ψυχής». Οταν ρωτήθηκε ο Πίντερ για το αν είχε σκεφθεί ποτέ του μια τέτοια τιμή είχε απαντήσει: «Καθόλου, απολύτως! Τα έχω χαμένα». Οταν ρωτήθηκε γιατί πιστεύει ότι του έδωσαν το βραβείο απάντησε: «Υποψιάζομαι ότι θα μέτρησαν οι πολιτικές μου δραστηριότητες, αφού αποτελούν μέρος της δουλειάς μου και είναι συνυφασμένες με πολλά θεατρικά έργα μου. Θα πρέπει να βγάλω ένα λόγο 45 λεπτών, τον μεγαλύτερο που έχω βγάλει στη ζωή μου».
Η ομιλία του Χάρολντ Πίντερ είχε τίτλο «Τέχνη, Αλήθεια και Πολιτική» και θεωρείται ντοκουμέντο ιστορικής σημασίας αλλά και πολιτική διακήρυξη, ένα οργισμένο «κατηγορητήριο» για την πολιτική των ΗΠΑ αλλά και για τη χώρα του, τη Μεγάλη Βρετανία, την οποία θεωρεί συνένοχη για εγκλήματα κατά την ανθρωπότητας.
Δύο κείμενα
Το βιβλίο με την ομιλία του Ντάριο Φο συνοδεύεται από μια πολύ καλή και κατατοπιστική εισαγωγή του Πάνου Τότσικα, από τα σκίτσα που μοίρασε στο ακροατήριο της απονομής ο Ντάριο Φο με τα οποία συνόδευε την ομιλία του και από ένα μικρό επίμετρο της μεταφράστριας. Το βιβλίο με την ομιλία του Χάρολντ Πίντερ συνοδεύεται από το κείμενο της συνέντευξης-συνομιλίας που είχε ο Πίντερ με τον Θανάση Λάλα το 1996 στο Λονδίνο. Και τα δύο κείμενα αποτελούν μνημεία λόγου. Αυτά άλλωστε μένουν. Αξίζει, τις όποιες συμπαραδηλώσεις τους, τις αλληγορίες τους, τις αρετές τους, οπωσδήποτε την ανθρωπινότητά τους, να τα ανακαλύψουν μόνοι τους οι αναγνώστες.