«Οχι. Ο κ. Παναχί δεν θέλει να επισκεφθεί κάποιο μουσείο. Προτιμάει να πάει σε μέρη πολυσύχναστα, να αναμειχθεί με τον κόσμο». Και δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς. Ο βραβευμένος Ιρανός σκηνοθέτης, που επισκέφθηκε για λίγες ημέρες την Αθήνα με αφορμή τις εκδηλώσεις «Berlinale in Athens», όπου προβλήθηκε η τελευταία ταινία του «Offside» -που απέσπασε την Ασημένια Αρκτο στο περασμένο Φεστιβάλ Βερολίνου- δεν ακολούθησε το συνηθισμένο τουριστικό πρόγραμμα: Ακρόπολη, αρχαιολογικοί χώροι, εκθέσεις. Γι’ αυτό και η μεταφράστριά του Ραφιζαντέ Μοζγκάν, καθηγήτρια ιρανικών, ρωτούσε και αναζητούσε πληροφορίες ώστε να τον καθοδηγήσει ανάλογα.
Δεν ξέρουμε αν τελικά ο Τζαφάρ Παναχί περπάτησε στο Θησείο και στον Κεραμεικό. Η επιθυμία του όμως να «μυρίσει» τη ζωή της Αθήνας τα λίγα 24ωρα της παραμονής του είναι απολύτως συνεπής με τον κινηματογράφο που υπογράφει.
Ο δημιουργός του «Κύκλου» (Χρυσό Λιοντάρι Βενετίας 2000) αλλά και ταινιών όπως το «Ασπρο μπαλόνι» (Χρυσή Κάμερα στο Φεστιβάλ Καννών 1995), «Ο καθρέφτης» (Χρυσή Λεοπάρδαλη στο Φεστιβάλ του Λοκάρνο 1997), «Πορφυρό χρυσάφι» (Βραβείο Κριτικών στο Φεστιβάλ Καννών 2003), ορίζεται ως ο κατ’ εξοχήν εκπρόσωπος του ιρανικού νεορεαλισμού. Το έργο του έχει δύναμη, ευαισθησία, αμεσότητα, καθαρότητα. Το βλέμμα του στην ιρανική κοινωνία είναι ευθύ και οξύ. Παρατηρεί, επιμένει, υποδεικνύει, σχολιάζει, με ακρίβεια και οικονομία. Το «Offside», που θα αρχίσει να προβάλλεται στις αίθουσες από την ερχόμενη Πέμπτη, έχει ως επίκεντρο τις γυναίκες (και πάλι). Αυτή τη φορά όμως τις γυναίκες-φιλάθλους, που στερούνται την απόλαυση να παρακολουθήσουν ένα ποδοσφαιρικό αγώνα, καθώς η είσοδος στο γήπεδο απαγορεύεται διά ροπάλου. Ο φακός του Παναχί παρακολουθεί τις απέλπιδες προσπάθειες των γυναικών, οι οποίες ως σύγχρονες Καλλιπάτειρες μεταμφιέζονται για να μπορέσουν να περάσουν τον έλεγχο και να παρακολουθήσουν τον αγώνα Ιράν – Μπαχρέιν (για το παγκόσμιο κύπελλο 2006). Ομως δεν τα καταφέρνουν. Πάνω σε αυτή την αδιανόητη για τον δυτικό πολίτη συνθήκη ζωής, ο Παναχί έχει γυρίσει μια ταινία με σπαρταριστά επεισόδια, γεμάτη χιούμορ, ένταση (που ακολουθεί την πορεία της ποδοσφαιρικής αναμέτρησης), συγκίνηση. Και με ματιά διαυγέστατη και αμείλικτη πάνω στην σύγχρονη ιρανική κοινωνία.
«Το ποδόσφαιρο είναι ένα μέσο, ένα εργαλείο για να δείξω τι συμβαίνει στην ιρανική κοινωνία», λέει ο σκηνοθέτης σε συνέντευξή του στην «Κ». «Μια γυναίκα δεν μπορεί να μπει στο γήπεδο. Δεν μας ενδιαφέρει ο αγώνας, μας ενδιαφέρει η γυναίκα που δεν μπορεί να ζήσει όπως θέλει. Υπάρχουν στη ζωή κάποια πράγματα που φαίνονται πολύ μικρά, αλλά επηρεάζουν τη ζωή μας όλη. Στην εποχή του Χομεϊνί, μετά την επανάσταση, οι γυναίκες ήταν για δύο χρόνια ελεύθερες, κυκλοφορούσαν χωρίς μαντήλα. Υστερα επανήλθε. Τότε, ήταν δύσκολο για τις γυναίκες να το δεχτούν. Τώρα δεν δίνουν σημασία. Και το γεγονός ότι δεν μπαίνουν στο γήπεδο, το συνήθισαν. Με αυτήν την ταινία ήθελα να τους υπενθυμίσω ότι βιώνουν ένα πρόβλημα και δεν πρέπει να το ξεχάσουν».
Η ελευθερία δεν δίνεται με τα όπλα
– Σας ενδιαφέρει ένας κινηματογράφος που αφυπνίζει, κατά κάποιο τρόπο;
– Μπορούμε να το πούμε κι έτσι.
– Στο «Offside» βλέπουμε επαναστατημένους νέους, οι οποίοι όμως δεν είναι ακόμη σε θέση να αποκτήσουν δικαιώματα και ελευθερίες, αυτονόητες για άλλες χώρες.
– Οι Ιρανοί περιβάλλονται από αραβικές χώρες, αλλά έχουν διαφορετικά συναισθήματα από τους γείτονές τους. Οι Ιρανοί γνωρίζουν τα δικαιώματά τους, ξέρουν πού βαδίζουν, απλώς είναι τώρα σε δύσκολη κατάσταση. Προσπαθούν να μιλήσουν γι’ αυτά που θέλουν χωρίς φόβο. Μπορεί οι συζητήσεις να χρειαστεί να συνεχιστούν για μεγάλο χρονικό διάστημα πριν από την επίτευξη του σκοπού τους, που είναι η αλλαγή. Μέσα από τις δυσκολίες κάνουν τις προσπάθειές τους για την αλλαγή. Και οι ταινίες μου γι’ αυτές τις προσπάθειες μιλούν.
Περιορισμένες οι γυναίκες
– Με την προβολή της ταινίας σας στο Φεστιβάλ της Τεχεράνης ξεκίνησαν συζητήσεις για να μπορούν οι γυναίκες να πηγαίνουν στο γήπεδο.
– Είναι απλώς συζήτηση. Αλλά η πρόταση αυτή που έφερε ο Αχμεντινετζάντ δημιούργησε ήδη πολλά προβλήματα μέσα στο κράτος. Οι φανατικοί μουλάδες δεν συμφώνησαν και δημιουργήθηκαν καινούργια θέματα. Τα πράγματα έγιναν χειρότερα. Τώρα λένε ακόμη πιο επίμονα «όχι» για τις γυναίκες στα γήπεδα.
– Στην ταινία βλέπουμε πολλές όψεις της ιρανικής κοινωνίας. Μία από αυτές είναι οι οικογενειακές σχέσεις, εξαιρετικά προβληματικές.
– Οταν υπάρχει πρόβλημα σε μια κοινωνία, επηρεάζει και την οικογένεια. Ενας υπάλληλος σε μια εταιρεία, για παράδειγμα, πρέπει να συμπεριφέρεται ανάλογα με τις επιβεβλημένες αρχές και τους κώδικες. Οταν πάει σπίτι του, όμως, βγάζει τη «μάσκα» και είναι άλλος άνθρωπος. Γι’ αυτό και στις ταινίες μου βλέπετε ότι τα γεγονότα συμβαίνουν έξω, σε ανοιχτούς χώρους. Γιατί αν μπεις μέσα σ’ ένα σπίτι πρέπει να δείξεις τη γυναίκα με τη μαντήλα, καλυμμένη. Ομως αυτό είναι ψέμα. Δεν είναι έτσι. Μέσα στα σπίτια οι γυναίκες δεν φορούν μαντήλες.
– Ασχολείστε κυρίως με τις γυναίκες στις ταινίες σας. Ο πιο αδύναμος κρίκος στην ιρανική κοινωνία είναι οι γυναίκες ή τα παιδιά;
– Εγώ μιλάω για περιορισμούς. Και βλέπω ότι οι γυναίκες είναι πιο περιορισμένες από τους άντρες. Ανάμεσα, τώρα, στη γυναίκα και στα παιδιά… Τα παιδιά καταλαβαίνουν τον περιορισμό όταν μεγαλώνουν. Το βλέμμα του παιδιού προς τον κόσμο, που είναι όμορφο και αθώο, σκληραίνει όταν μεγαλώνει γιατί τότε συνειδητοποιούν την πραγματικότητα.
Η απόλαυση της δημιουργίας
– Εχετε πει, όταν γυρίζετε ταινίες βρίσκετε διάφορους τρόπους για να αποφεύγετε τη λογοκρισία. Παρά τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζετε όμως εσείς και άλλοι σκηνοθέτες, το αποτέλεσμα είναι ένας ελεύθερος κινηματογράφος.
– Οταν είσαι έξω από τα πράγματα βλέπεις άλλη εικόνα, εντελώς διαφορετική. Σου φαίνονται όλα εξωπραγματικά. Ομως όταν είσαι μέσα και ζεις εκεί, βρίσκεις τρόπους να ξεπεράσεις τα προβλήματα, εφευρίσκεις κόλπα για να ξεφύγεις. Στο Ιράν γυρίζονται περίπου 70 ταινίες τον χρόνο. Εσείς βλέπετε 4 – 5 μόνο. Παρακολουθείτε δηλαδή τους σκηνοθέτες που ξέφυγαν από τον έλεγχο και έκαναν καλές ταινίες. Οι άλλοι πειθάρχησαν στις απαγορεύσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι υπάρχει ελευθερία στο Ιράν. Δείχνει απλώς την ελευθερία σκέψης των 4 – 5 ατόμων.
– Αυτή η προσπάθεια που κάνετε έχει προσωπικό κόστος;
– Κόστος; Οχι. Οφελος μάλλον. Ο καλλιτέχνης συστήνεται με το έργο του. Η απόλαυση της δημιουργίας σού δίνει ένα κίνητρο για τη ζωή. Οταν γυρίζω ταινία, είμαι ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στη γη. Δεν είναι λίγο αυτό…
– Σας θρέφει η δυσκολία δηλαδή…
– Καλά το λέτε! Αν περιοριστούν οι δυσκολίες τι είδους ταινία θα γυρίσω!..
– Πιστεύετε ότι στη Δύση έχουμε περιορισμένη εικόνα για ό,τι πραγματικά συμβαίνει στο Ιράν;
– Ακούτε τι λένε οι πολιτικοί. Τις ειδήσεις και τις πληροφορίες που εκείνοι διοχετεύουν. Ο λαός, η πραγματική ζωή μένουν μακριά. Εχετε την εικόνα που σας προσφέρουν.
– Γι’ αυτό βλέπουμε και ιρανικό σινεμά…
– Ακριβώς. Στο «Offside», για παράδειγμα, έχετε εικόνα κοινωνίας.
– Ποια είναι η άποψή σας για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν;
– Γενικά, δεν συμφωνώ με τα πυρηνικά όπλα. Εάν υπάρχουν, κάποια στιγμή, θα τα χρησιμοποιήσεις. Εάν όμως, από την άλλη, θέλεις να διευκολύνεις τη ζωή σου, να χρησιμοποιήσεις την πυρηνική ενέργεια για κοινωνική πρόοδο; Βέβαια, το ερώτημα είναι εύλογο: με ποιο τρόπο μπορεί κανείς να το εγγυηθεί; Ελπίζω η κυβέρνηση να κατορθώσει να πείσει ότι το χρειάζεται για ειρηνικούς σκοπούς.
– Σας ανησυχεί το μέλλον;
– Ελπίζω να μη γίνει πόλεμος. Γιατί, στην αντίθετη περίπτωση, τα πράγματα θα χειροτερέψουν. Πολλοί θα σκοτωθούν, οι κυβερνήσεις θα έχουν μεγαλύτερη δύναμη και θα περιοριστεί η ελευθερία του λαού. Γιατί πάντα αναζητούν μια δικαιολογία για να περιορίζουν την ελευθερία του κόσμου. Κατασκευάζουν έναν ιστορικό εχθρό και τρομοκρατούν τον κόσμο με αυτόν. Η ελευθερία δεν δίνεται με όπλα. Χρειάζονται άλλοι τρόποι.