Ηλίας Γκρης: «Αλφειός πρόγονος». Εκδόσεις «Μεταίχμιο», 2005
Να προδηλώσω κάτι: δεν είναι εύκολο να μιλάει κανείς για ποίηση. H σύγχρονη ποίηση έχει τη γοητεία του μισοκρυμμένου και του μισοφωτισμένου νοήματος. Ελλειπτική και υπαινικτική στη διατύπωση, σε μια δική της ποιητική εκφραστική, όχι λίγες φορές γίνεται σκοτεινή, δυσανάγνωστη και δύσληπτη, με θολό ή και ρευστό το νοηματικό της περίγραμμα. Γι’ αυτό και προϋποθέτει την ικανότητα της αναγνωστικής διείσδυσης. Θα πρέπει ο αναγνώστης να μπορεί να εισχωρήσει από την επιφάνεια στο υπέδαφος της ποιητικής γραφής. Ετσι μόνο θα συλλάβει το ειδικό σημασιολογικό βάρος που έχουν οι λέξεις και οι ποιητικές εκφράσεις.
Με αυτήν την προοιμιακή και αυτονόητη προδήλωση, θα αποπειραθώ να καταγράψω την αίσθηση ή και την ταραχή που αποκόμισα από την πρόσφατη ποιητική συλλογή του Ηλία Γκρη «Αλφειός πρόγονος». Για μένα η ποίηση, αν δεν προκαλεί αυτό που προανέφερα, μια δηλαδή καθολική ταραχή της σκέψης και της ψυχής, είναι λόγος περιττός, κούφιος και άδειος. Κάτι δηλαδή που δεν μας χρειάζεται. Να προκαταβάλλω, όμως, τη γνώμη μου για την ποιητική συλλογή του H. Γκρη. Μια και δεν ανήκω στη συντεχνία εκείνων που ασκούν την κριτική με σιωπές και σκοπιμότητες, με μετρημένες και υπολογισμένες ισορροπίες ή, ακόμη, και με κάποιους δισταγμούς, μπορώ να πω τη γνώμη μου ανοιχτά, χωρίς περιστροφές και, φυσικά, χωρίς εκφραστικές δολιχοδρομίες. Για μένα, λοιπόν, και για τα δικά μου προσωπικά κριτήρια και μέτρα, η ποιητική συλλογή του H. Γκρη λειτούργησε ως ένα ισχυρό αναγνωστικό ξάφνιασμα. Εκεί που πίστευα ότι η ποιητική «γενιά του ’70» πήγαινε να κλείσει τον ποιητικό ή ακόμη και τον βιολογικό της κύκλο, με βρήκαν οι στίχοι του Γκρη ως ένα απρόσμενο και ειδικού βάρους ποιητικό γεγονός. Σήμερα, που η πρώτη ανάγνωση έχει πλέον κατακαθίσει και προσμετρώ τους στίχους της συλλογής με αναγνωστική και κριτική νηφαλιότητα, δεν θα δίσταζα να πω ότι συνιστούν μια γενναία ανανέωση, ένα είδος τομής και μια διαφοροποιητική και φρέσκια παρουσία στα ποιητικά μας πράγματα.
Αυτοί οι στίχοι σηκώνουν πάνω τους ένα τριπλό φορτίο: μνήμες από χρόνια δίσεκτα, πληγές που παραπέμπουν σε πτυχές της νεοελληνικής περιπέτειας και κομμάτια ατόφια ή στιγμές από την προσωπική μυθολογία του ποιητή. Να το πω διαφορετικά. Μου άρεσε αυτή η τρίπτυχη σύνθεση. Λειτούργησε μέσα μου ως μια οδυνηρή αναμόχλευση της προσωπικής και της συλλογικής μνήμης· ως μια αναζήτηση αυτογνωσίας και ως μια αναψηλάφηση πάνω στις χαρακιές και τις ρυτίδες, που άφησε στο πρόσωπό μας ο ιστορικός ή και ο προσωπικός χρόνος.
Να γίνω πιο συγκεκριμένος. H στενή ή και η ευρύτερη προσωπική και ιστορική χρωματικότητα της συλλογής αποκαλύπτεται ήδη από τον ξαφνιάζοντα δίλεξο τίτλο: «Αλφειός πρόγονος». Αυτές οι δύο λέξεις, με μια μάλλον έκδηλη νοηματική σήμανση, προϊδεάζουν τον αναγνώστη για ένα είδος ποίησης που επιστρέφει, για να αναψηλαφήσει τα πάτρια χώματα, την προσωπική γεωγραφία και τις καταγωγικές ρίζες του ποιητή. O τίτλος, λοιπόν, και μόνο αποκαλύπτει ένα είδος ποιητικού νόστου και μιαν αναζήτηση αυτογνωσίας σε οικείους χώρους και σε οικεία πρόσωπα· σε στιγμές και σε περιστατικά που σημάδεψαν, έτσι πιστεύω, την αμίλητη εφηβεία ή την αδιέξοδη ωριμότητα του ποιητή. Από αυτήν την άποψη κοιταγμένη η ποιητική συλλογή, παίρνει μια ειδική απόχρωση και επενδύεται με ένα έντονο χρώμα ποιητικής αυτοβιογραφίας. Μέσα, όμως, στον στενό αυτοβιογραφικό χαρακτήρα συνυπάρχει και αναδύεται και το άλλο μας πρόσωπο, το συλλογικό. Αυτό με τις χαρακιές, τα σημάδια, τις ρυτίδες, τα σκαψίματα και τα γδαρσίματα που άφησαν πάνω μας οι τροπές και οι ντροπές της ιστορικής μας περιπέτειας.
Φυσικά, και σε αυτό το σημείο χρειάζεται μια στήριξη, για να φανεί καλύτερα η σύζευξη του ατομικού στοιχείου με το συλλογικό. Διαφορετικά, χωρίς δηλαδή κειμενική στήριξη, ο λόγος μου θα μοιάζει μετέωρος. Καταγράφω, λοιπόν, μερικές διάσπαρτες φράσεις από τον ποιητικό κορμό της συλλογής. Εχω την αίσθηση ότι αυτές οι φράσεις συνιστούν έντονες θεματικές προεξοχές, φανερές ή μισοκρυμμένες. Συμπλέκουν ποιητικά το προσωπικό, την προσωπική μνήμη με τη συλλογική και προσδίδουν στα ποιήματα ένα, έστω και αθέατο, ιστορικό βάθος: χρόνια ντουφεκισμένα, ρυτίδες λαγκαδιές, αγώνες χαμένοι στην ομίχλη, σκοτωμένο αίμα, καιροί πειρατές, το παιδί που ήσουν και το άνθισαν βλαστήμιες, η γαλάζια μορφή της μητέρας, τραγουδούσε (ο πατέρας) υπέροχα τραγούδια μιας άγριας εποχής, αντάρτικη χλαίνη, αγέρωχος να φτύνει την κομμένη του γλώσσα, ενύπνια των νικημένων, παλικάρια που χάθηκαν σε φλογισμένα όρη, τα ένστολα θηρία, οχιά η δολιότητα.
Παράλληλα, συγκεκριμένες επώνυμες αναφορές σε πράγματα και πρόσωπα της ιστορίας (Αλκιβιάδης, Αλέξανδρος, Κλείτος, Θεόφιλος Καΐρης, Καραϊσκάκης, Καποδίστριας) ή και σε πρόσωπα αφανών (Γιώργος Αναλυτής από το Παγκράτι, Νικόλας Ασιμος) συνιστούν σκιές και στίγματα ή και ντροπές στα περιθώρια της επίσημης ιστορίας ή και της καθημερινότητας.
Για τον ποιητή καταγωγικός πρόγονος είναι ο Αλφειός. Αυτό είναι το γεωγραφικό και το μνημονικό του στίγμα. Είναι ο χώρος των ισχυρών και των ανεξίτηλων βιωμάτων. Τα βιώματα αυτά, σε μια στιγμή κορυφαίας ποιητικής ωρίμασης, λειτούργησαν ως πρώτη προ-ποιητική ύλη. Με το πολύχρονο σκάλισμα και με την έμμονη λάξευση του λόγου στρογγυλοποιήθηκαν σε ολοκληρωμένα, ακέραια και μεστά ολιγόστιχα – μονοσέλιδα ποιήματα. Παράλληλα, ο Γκρης, εκτός από τον Αλφειό έχει και ποιητικούς προγόνους, όπως όλοι οι ποιητές. Θα συναριθμήσω τρεις: τον συντοπίτη του Τάκη Σινόπουλο, τον Σεφέρη και λιγότερο τον Ελύτη. Στην ποίηση του Γκρη ακούγονται μακρινοί απόηχοι από αυτούς τους ποιητικούς προγόνους. Είναι, όμως, απόηχοι έντεχνα χωνεμένοι και ενταγμένοι ομαλά μέσα στην προσωπική εκφραστική του ποιητή.
Η κειμενική μας μνήμη μας βεβαιώνει ότι φράσεις και σχήματα, όπως: ο φλοίσβος του ύπνου, η νύχτα δαγκώνει τον άνεμο, καταρράχτες λησμονιάς, μεταλαμβάνει Ιωνία, φωνήεντα των ποιητών, νοσταλγός του ελάχιστου, φουσκώνει το προζύμι, απ’ το ελάχιστο γεννιέται το πένθος, ανθολογία των αφανών κ.λπ. μοιάζουν κάπως αλλότριες μέσα στη συνολική ποιητική εκφραστική του Ηλία Γκρη και παραπέμπουν, ως μικρά και ανεπαίσθητα δάνεια, σε φωνές άλλων ποιητών. Φυσικά, δεν μιλάμε για μίμηση αλλά για δημιουργική ανάπλαση.
Κλείνω με μιαν ακόμη σύντομη προσθήκη. H ποίηση είναι η τέχνη της ένδειας, της στέρησης, της φθοράς, της πληγωμένης μνήμης, του ραγισμένου χρόνου και των τραυματισμένων ημερών. Φυσικά, μιλάμε για ποίηση όχι παίζουσα, αδικαιολόγητα χαρίεσσα και φλυαρούσα με λυρικά παιχνιδίσματα. Αντίθετα, μιλάμε για ποίηση που έχει δραματικό βάθος και σκληρές προεξοχές που αγκυλώνουν τους εφησυχασμένους. H ποίηση του Γκρη δεν είναι έξω από μια τέτοια θεματική. Γκρεμισμένες μέρες, ραγισμένες στιγμές, πληγωμένες μέρες, προδομένα πρόσωπα, ματαιωμένες χειρονομίες, ταραγμένοι καιροί, σφιγμένες ή και αδιέξοδες ώρες, συνθέτουν το στενό και το ευρύτερο ποιητικό σκηνικό της συλλογής «Αλφειός πρόγονος». Μια τέτοια ποίηση θα την αποκαλούσα ταραγμένη και ταράζουσα. Και, φυσικά, το ξέρετε: όσο ανεβαίνει ο βαθμός της δραματικής ταραχής που προκαλεί η ποίηση στην ψυχή του αναγνώστη, τόσο κορυφώνεται και ο δείκτης της ποιητικής γνησιότητας.