Ενα βιβλίο για το Σύμπαν πρέπει να διαθέτει τουλάχιστον μία από τις αρετές του αντικειμένου του: αινιγματική «γοητεία», ή, αν προτιμάτε, διαυγή «απλότητα». Το βιβλίο του Γιώργου Γραμματικάκη «Η Αυτοβιογραφία του φωτός» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 477) διαθέτει περισσότερες. Περιέχει τα πάντα: όσα έχει πιθανολογήσει, υποπτευθεί, πιστέψει, αποδείξει ή απορρίψει για το κοσμικό Σύμπαν ο άνθρωπος. Εκτείνεται συνεχώς: σε αριθμό αναγνωστών και σε εβδομάδες παραμονής στον κατάλογο των μπεστ σέλερ. Το κέντρο του βρίσκεται παντού: η ανάγνωση μπορεί να ξεκινήσει από οποιοδήποτε κεφάλαιο, να κινηθεί προς κάθε κατεύθυνση, να κάμει νέα εκκίνηση γράφοντας καινούργια πορεία αναζήτησης, απρόσκοπτα. Μπορεί, αίφνης, να εφιππεύσει το σωματο-κυμάτιο φωτός ένα δισεκατομμυριοστό του δευτερολέπτου μετά τη Μεγάλη Εκρηξη και να καλπάσει μέσα στη Γένεση του Παντός, να δει τον χωρόχρονο να υφαίνεται στο στημόνι του Τίποτα, ύλη και αντιύλη να αναδύεται μέσα από την καθαρή ενέργεια. Ή να ξεκινήσει παρακολουθώντας τον χορό των γαλαξιών πάνω στην διελκυστίδα βαρύτητας – αντιβαρύτητας. Να ακολουθήσει το ανέσπερο φως που πόθησαν οι θρησκείες, ή το φως του Λόγου στο οποίο ομνύουν οι φιλοσοφίες. Να δει τα χρώματα να θάλλουν στα φτερά του παπαγάλου, τη χλωροφύλλη της ζωής να σφίζει, τον Νεύτωνα να απλώνει τον μεσημεριάτικο υπνάκο του κάτω από «εκείνη» τη μηλιά, τον Αϊνστάιν να αποφασίζει να προτάξει το E και όχι το mc² στην εξίσωση που έφερε τα πάνω κάτω. Ολα λουσμένα στο φως, μυριάδες ερωτήματα εκρήγνυνται σε εκατομμύρια απαντήσεις. H Ποίηση του Φωτός; Το Μυθιστόρημα του Σύμπαντος; H Ηδονή της Γνώσης; Ποιο απ’ όλα και πόσο όλα μαζί ανέδειξαν ένα «δύσκολο» βιβλίο σε εκδοτικό γεγονός και μάλιστα σε διεθνές επίπεδο, τύχη που ανάλογή της είχε ίσως μόνο το «Χρονικό του χρόνου» του Χόκινγκ; Ισως δεν έχει και τόση σημασία. Ισως αρκεί που δείχνει ότι το άλας της γης δεν έχει μωρανθεί, ότι η ανάγκη για Ποίηση, Μύθο και Γνώση ξέρει ακόμη να ξεχωρίζει την ήρα από το στάρι.
Πέρα από τα όρια της λογικής
– Εσείς, κύριε Γραμματικάκη, πώς εξηγείτε την επιτυχία του βιβλίου σας;
– H απήχησή του με συγκινεί βέβαια πολύ. Ισως να υπάρχουν κάποιοι αντικειμενικοί λόγοι γι’ αυτήν. Θα μπορούσα να δώσω μια πιο πειστική εξήγηση μόνο αν είχα τη δυνατότητα να επικοινωνήσω με καθένα αναγνώστη χωριστά. Σκέφτομαι συχνά ότι αν υπήρχε τρόπος να καταγραφούν οι συνειρμοί και οι σκέψεις των αναγνωστών καθώς διαβάζουν το βιβλίο, μια καινούργια «Αυτοβιογραφία του φωτός» θα αναδυόταν. Πιο ενδιαφέρουσα, ίσως, και οπωσδήποτε πλουσιότερη από τη δική μου.
– Πόσο σας πήρε η συγγραφή του;
– Δέκα χρόνια. Λίγος καιρός, αν αναλογισθεί κανείς ότι το ίδιο το φως υπάρχει τώρα και 14 δισεκατομμύρια χρόνια. Μέσα μου, βέβαια, ξεκίνησε να γράφεται πολύ νωρίτερα…
Μοναχικό μονοπάτι
– Στον δρόμο που άνοιξε «Η Κόμη της Βερενίκης»;
– Μονοπάτι μάλλον, στην αρχή, και μάλιστα μοναχικό. Δεν ήμουνα γνωστός τότε, ελάχιστοι επεσήμαναν την όποια αξία εκείνου του βιβλίου. Ομως κέρδιζε ολοένα περισσότερη ορμή από τους ίδιους τους αναγνώστες…
– Και φέτος συμπληρώνει διαδρομή δεκαεπτά χρόνων…
– Με αλλεπάλληλες εκδόσεις. Τώρα ετοιμάζεται να κυκλοφορήσει σε νέα, αναθεωρημένη έκδοση. Θα περιέχει μάλιστα και ένα δίσκο ακτίνας -νεοελληνιστί, cd- όπου την αφήγηση συνοδεύει η μουσική που εμπνεύσθηκε από το βιβλίο ο Ανδρέας Γεωργοτάς.
– Με το δεύτερο βιβλίο σας ξεφύγατε λίγο από την εκλαΐκευση της επιστήμης…
– Τα «Κοσμογραφήματα» έχουν μια πιο προσωπική χροιά. Εκτός από τα επιστημονικά θέματα, αναφέρεται και στον πολιτισμό ή την παιδεία, τις μεγάλες -και, φοβούμαι, μάταιες!- έγνοιες μου.
– Ενα απόσπασμά του, νομίζω, δόθηκε ως θέμα έκθεσης για τις εισαγωγικές στα πανεπιστήμια.
– Ναι. Πέρα από έκπληξη, ένιωσα μεγάλη χαρά – και αγωνία, βέβαια. Εν πάση περιπτώσει, ο όρος «εκλαΐκευση της επιστήμης» με ενοχλεί. Δεν θεωρώ ότι κάνω εκλαΐκευση, προσπαθώ απλώς να δω την επιστήμη με άλλα μάτια και να τη συνδέσω με τις ανθρώπινες αγωνίες και πάθη.
– H βαθύτερη γνωριμία με το φως αφήνει έκπληκτο τον… νεοφώτιστο. H ταχύτητά του – πώς συνδέεται με τον χρόνο, ή γιατί αποτελεί ένα απόλυτο φράγμα που καμιά ακτινοβολία ή ύλη δεν «επιτρέπεται» να υπερβεί;
– Είναι μια «ταχύτητα αλλιώτικη από τις άλλες». Εκτός από το απίστευτο μέγεθός της -όσο να ανοιγοκλείσουμε τα μάτια, το φως κάνει επτά φορές τον γύρο της Γης!-, η ταχύτητα του φωτός παραμένει σταθερή, είτε κινείται η πηγή του είτε ο παρατηρητής. Αυτό αντιβαίνει στη νευτώνεια φυσική και, βέβαια, στη λογική μας. Η μεγαλοφυΐα όμως του Αϊνστάιν δέχθηκε αξιωματικά ότι η ταχύτητα του φωτός είναι μια «παγκόσμια σταθερά». Επίσης, ότι όλοι οι νόμοι της φυσικής πρέπει να παραμένουν «αναλλοίωτοι», να έχουν δηλαδή την ίδια μαθηματική μορφή όπου κι αν εφαρμόζονται: πάνω στη γη, ή μέσα σε ένα τρένο που κινείται ομαλά. Αυτές οι φαινομενικά απλές παραδοχές οδήγησαν σε ριζική ανατροπή του τρόπου που βλέπουμε τον χώρο, τον χρόνο, το φως. Ετσι διαμορφώθηκε η ειδική θεωρία της σχετικότητας, που έχει απλή και κατανοητή δομή, αλλά που οι συνέπειές της ήσαν απρόβλεπτες και συγκλονιστικές. Ο χρόνος έπαυσε να είναι απόλυτος, το μήκος ενός σώματος συστέλλεται όσο αυξάνει η ταχύτητά του, η μάζα, δηλαδή η ύλη, ισοδυναμεί με την ενέργεια. Η ταχύτητα, λοιπόν, του φωτός δεν είναι μια οποιαδήποτε ταχύτητα, αλλά έχει προαχθεί σε θεμελιώδη ιδιότητα του Σύμπαντος. Ο λόγος όμως που ισχύει αυτό παραμένει άγνωστος. Μόνο η διαμόρφωση μιας ενιαίας θεωρίας, που σε λίγες μόνο εξισώσεις θα εμπεριέχει όλες τις θεμελιώδεις διαδικασίες του κόσμου, ίσως δώσει μιαν απάντηση.
Ορθολογική γνώση
– Υπάρχει μια εμμονή με την ενιαία θεωρία, για μια μαθηματική, ορθολογικά αντιληπτή περιγραφή του κόσμου. Γιατί;
– Οι φυσικοί έχουν πράγματι κάποια ψύχωση με την ενιαία θεωρία, που μάλιστα αποκαλείται με οίηση και «Θεωρία των Πάντων». Η θεωρία αυτή επιδιώκει να ερμηνεύσει τη γένεση και την εξέλιξη του Σύμπαντος, αλλά και τα φυσικά μεγέθη του, με βάση λίγα μόνο θεμελιώδη σωματίδια της ύλης και τις αλληλεπιδράσεις τους. Δεν ξέρω αν η αναζήτηση αυτή εκφράζει κάποια ψυχολογική ή φιλοσοφική ανάγκη, σίγουρα όμως δικαιολογείται από την πορεία της επιστήμης. Ετσι, ο Δημόκριτος ερμήνευσε ικανοποιητικά την πολύπλοκη δομή και τις ιδιότητες των υλικών σωμάτων με την εκπληκτική για την εποχή της ιδέα των ατόμων. Επί αιώνες ο ηλεκτρισμός και ο μαγνητισμός πιστεύονταν ξεχωριστά και ασύνδετα φαινόμενα, σήμερα γνωρίζουμε ότι αποτελούν εκδηλώσεις μιας και μόνο αλληλεπίδρασης, της ηλεκτρομαγνητικής. Στη συνέχεια, η ηλεκτρομαγνητική δύναμη ενοποιήθηκε με την «ασθενή», τη δύναμη που προκαλεί τις ραδιενεργές διασπάσεις, ίσως μάλιστα στο μέλλον τα σχολικά βιβλία να την αποκαλούν «ηλεκτρασθενή». Ακόμα και η ενοποίηση της «ηλεκτρασθενούς» δύναμης με την «ισχυρή», τη δύναμη που δίδει τη συνεκτικότητα στην ύλη, βρίσκεται σε καλό δρόμο…
– Απομένει μόνο η βαρύτητα…
– Η βαρύτητα είναι το άτακτο παιδί που αρνείται με πείσμα να συμμορφωθεί, να ενταχθεί σε οποιοδήποτε «ενοποιητικό» σχήμα.
– Σκεφτήκατε ποτέ να γράψετε μιαν «αυτοβιογραφία» αυτού του απροσάρμοστου παιδιού;
– Γράφω δύσκολα. Αλλωστε, η «Αυτοβιογραφία του φωτός» με άφησε περίπου ημιθανή, είχε πολύ μόχθο. Μια αυτοβιογραφία της βαρύτητας παρουσιάζει βέβαια μεγάλο ενδιαφέρον, αφού η δύναμη αυτή δεσπόζει στο κοσμικό επίπεδο. Σήμερα μάλιστα υποπτευόμαστε και την ύπαρξη κάποιας «αντιβαρύτητας», που επιταχύνει την απομάκρυνση των γαλαξιών. Αλλά η βαρύτητα έχει ήδη δύο σπουδαίους βιογράφους: τον Νεύτωνα και τον Αϊνστάιν. Ενας τρίτος, που δεν έχει μάλιστα καμιά από τις αρετές του ενός ή του άλλου, ίσως δεν χρειάζεται.
Νεύτων και Αϊνστάιν
– Νεύτωνας. Αϊνστάιν… Τελικά είναι ισόπαλοι;
– Στο επίπεδο της καθημερινής ζωής, αυτό ισχύει. Δεν χρειάζεται κανείς τη γενική θεωρία της σχετικότητας για να υπολογίσει πώς πέφτει ένα μήλο από τη μηλιά, ή με ποια ταχύτητα πρέπει να πάρει κάποια στροφή ένα αυτοκίνητο για να μην εκτιναχθεί. Αρκούν οι νόμοι του Νεύτωνα. Η θεωρία όμως του Αϊνστάιν, που μαθηματικά είναι πολύπλοκη, υπερτερεί στο κοσμικό, αλλά και στο αισθητικό επίπεδο. Είναι βαθιά στη σύλληψή της και περικλείει την ίδια την εξέλιξη, αλλά και την αρχή του Σύμπαντος. Στη φυσική όμως υπάρχει μια ιδιοτυπία: ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα ενός αγώνα, υπάρχει μια αιώνια παράταση.
Ο μεγάλος γνωστός άγνωστοςΒ>
– «O ερωτικός δεσμός των φωτονίων», «Μας περιβάλλει το παρελθόν», «O λυγμός τού ανθρώπου και το τέλος του φωτός», είναι μερικοί χαρακτηριστικοί τίτλοι κεφαλαίων από την «Αυτοβιογραφία του φωτός». Κοιτώντας τους αναρωτιέσαι αν πρόκειται για επιστημονικό βιβλίο ή για μυθιστόρημα…
– Είναι αλήθεια ότι το είπαν μυθιστόρημα του Σύμπαντος. Μόνον που δεν είμαι εγώ ο συγγραφέας. Ο συγγραφέας του μυθιστορήματος του Σύμπαντος παραμένει άγνωστος, ίσως να μην υπάρχει καν. Στα μάτια όμως της επιστήμης το Σύμπαν -όπως σ’ ένα μυθιστόρημα- έχει κάποια αρχή και ένα πιθανολογούμενο τέλος, διαθέτει δομή και εξελίσσεται, επιφυλάσσει εκπλήξεις, ανατροπές. Μόνο που οι σελίδες του δεν φαίνεται να έχουν τελειωμό… Προσπάθησα να δείξω ότι το φως, ενώ η παρουσία του σφραγίζει όλους τους μεγάλους πολιτισμούς ή τις θρησκείες, οδήγησε και την επιστήμη στις πιο μεγάλες κατακτήσεις της: τη θεωρία της σχετικότητας και την κβαντομηχανική, την απομάκρυνση των γαλαξιών, την επιβεβαίωση ότι το Σύμπαν γεννήθηκε από μια «Μεγάλη Εκρηξη» – άνοιξε ακόμα τον δρόμο στην κατανόηση, και ίσως ενοποίηση, των αλληλοεπιδράσεων του Σύμπαντος. Ετσι το φως, η πιο οικεία σε μας αλλά κατά βάθος άγνωστη οντότητα, παίζει στην επιστήμη τον ίδιο καθοριστικό ρόλο που έχει στην Τέχνη, αλλά και στη δημιουργία της ζωής. Η διαπίστωση μου φαίνεται συγκλονιστική, και απετέλεσε ένα ισχυρό κίνητρο για να δοκιμάσω την αποκρυπτογράφησή της.
Αντίφαση συγκλονιστική και ανεξήγητη
– Στο μεταξύ, οι γαλαξίες απομακρύνονται ιλιγγιωδώς καταπίνοντας -μάλλον, δημιουργώντας- αποστάσεις αδιανόητες, μαύρες τρύπες «καταβροχθίζουν» ορατό φως, εκρήξεις αστέρων «ξερνούν» μη ορατό φως… Μπορεί να κατανοηθεί το Σύμπαν;
– Φοβούμαι ότι τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα. Οπως διαπιστώθηκε πρόσφατα, το Σύμπαν που «βλέπουμε» είναι μικρό μόνο μέρος του πραγματικού. Το υπόλοιπο, επειδή δεν εκπέμπει φως ή κάποιου άλλου είδους ακτινοβολία, παραμένει αθέατο. Συνιστά όμως το 95% του συνόλου! Υποπτευόμαστε ότι αποτελείται από «σκοτεινή ενέργεια» και «σκοτεινή ύλη», που τη φύση τους όμως περίπου αγνοούμε. Στην πολυσήμαντη, λοιπόν, ρήση του Γκαίτε, «φως, περισσότερο φως», η σύγχρονη κοσμολογία απαντά, «δυστυχώς σκότος, περισσότερο σκότος».
Ανθρώπινη αναζήτηση
– Κι ο άνθρωπος, μέσα σ’ αυτό το «αχανές σκότος»;
– Η ασημαντότητα της Γης και του ανθρώπου στο κοσμικό Σύμπαν είναι προφανής. Κι όμως, αξιοθαύμαστα, ο άνθρωπος, αυτός ο εξόριστος από τον Θεό κι από το κέντρο του Σύμπαντος, επιμένει να θέτει ερωτήματα που αφορούν την ύπαρξή του και την ύπαρξη του Κόσμου. Παράλληλα, δημιουργεί μεγάλη τέχνη ή ποίηση, ερωτεύεται, πάσχει για τα δεινά του κόσμου και, στις καλές του στιγμές, απλώνει το χέρι στον διπλανό του. Ανυψώνεται λοιπόν από την ασημαντότητά του σε ένα τραγικό, αναμφισβήτητο όμως μεγαλείο. Αυτή η αντίφαση είναι για μένα συγκλονιστική και ανεξήγητη.
– Ο Γιώργος Γραμματικάκης, άνθρωπος, ένοικος του πλανήτη Γη σε μια γωνιά κάποιου κοινότατου γαλαξία, διετέλεσε επιτυχημένος πρύτανης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και πρόεδρος του Ιονίου Πανεπιστημίου, αρθρογραφεί μαχητικά για την παιδεία και το περιβάλλον, κάνει τηλεοπτικές εκπομπές – ταυτόχρονα όμως ασχολείται με τα νετρίνα στην Πύλο και με τη γένεση του Σύμπαντος. Πώς συμβιβάζεται ένας κόσμος καθημερινότητας με την άρνησή του;
– H επιστημονική γνώση προσθέτει, δεν αφαιρεί από την καθημερινότητα. Αφαιρεί ίσως τις αυταπάτες, αλλά σε ανυψώνει σ’ έναν κόσμο σχεδόν μαγικό, έξω από τις αισθήσεις και την εμπειρία. Είναι ωραίο, ας πούμε, να γνωρίζεις ότι ο «χωροχρόνος» είναι ο βασικός ιστός του Σύμπαντος και η καμπύλωσή του από την παρουσία μιας μάζας προκαλεί τη βαρύτητα, ή ότι δύο φωτόνια αλληλοεπηρεάζονται ακαριαία ακόμα κι αν τα χωρίζει απόσταση εκατομμυρίων ετών φωτός, ότι στο κάθε σωματίδιο ύλης αντιστοιχεί το αντισωματίδιό του -στην ύλη, δηλαδή, αντιστοιχεί η αντιύλη!-, ότι τα νετρίνα μπορούν να διαπεράσουν με αφάνταση ταχύτητα πολλούς πλανήτες στη σειρά. Δεν ξέρω αν η επιστημονική γνώση επιτείνει την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου. Την τοποθετεί πάντως σε άλλες διαστάσεις.