Ζ. Κ. Βαν Ιταλυ
Αmerica hurrah!
Σκηνοθεσία: Περ. Μουστάκης
Θέατρο: Εταιρεία Θεάτρου «Ασκηση» (Πάντειος)
«Πεταλούδες χρυσές οι Αμερικάνοι
λογαριάζουν πόσα δολάρια κάνει
σήμερα το υπερούσιο μέταλλό σου».
Κ. Γ. ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ,
«Στο άγαλμα της Ελευθερίας
που φωτίζει τον κόσμο»
«Ελεγεία και Σάτιρες», 1927
Με ρωτούν συχνά γιατί πηγαίνω και σε ομάδες. Επειδή εκεί μπορεί να προκύψει η έκπληξη, όπως φέτος από την τέλεια οργανωμένη και ανεπίληπτη στην εκτέλεση ομάδα «Ασκηση». Θεωρώ υποχρέωσή μου να αναφέρω τα ονόματα όλων των νέων ηθοποιών ή μαθητών, οι οποίοι αληθινά σκοτώνονται για να πραγματώσουν την εξουθενωτική ένταση που απαιτεί το υλικό τους: Β. Πινιώτη, Μιχ. Μαθιουδάκης, Ελ. Κούβακα, Σ. Μπέσης, Ελ. Μαούνη, Φ. Ταλαμπούκας, Ελισ. Λουμπαρδιά.
Ο διακεκριμένος ηθοποιός Περ. Μουστάκης τούς έδωσε ακραίες οδηγίες για τα δύο απ’ τα τρία μονόπρακτα του επιμόνως πρωτοποριακού και λίαν επίκαιρου έργου «America hurrah!» (1966) του βελγοαμερικανού Ζαν-Κλώντ Βαν Ιταλυ. Το έργο το είχε ανεβάσει (1972) το Θ. Τέχνης κατά ευτυχή σκηνοθεσία Γ. Λαζάνη στο τότε θερινό θέατρο «Ατλας» της οδού Ιουλιανού, που δεν υπάρχει πια. Τώρα, ο Μουστάκης ανέβασε την «Ακρόαση» και το «Μοτέλ» μέσα από έξαλλες κινήσεις, εφιαλτικά γκρουπαρίσματα, φωνητικό πανδαιμόνιο και σωματικούς εξευτελισμούς, ιδίως στο πρώτο μονόπρακτο. Εδώ, στις οκτώ κυλιόμενες σκηνές κοινωνικής αναλγησίας κυριαρχεί η παντομίμα, η υπόγεια ειρωνεία, τα προτάγματα του θεάτρου της σκληρότητας, σε βαθμό που ο θεατής να ενστερνισθεί, σχεδόν σωματικά πια, την απώθηση για το απάνθρωπο κεφαλαιοκρατικό σύστημα του υπερατλαντικού κολοσσού, του οποίου η διοίκηση διαλύει κρανία, σχέσεις, συνειδήσεις και υπερβαίνει ακόμα και τον ίδιο τον θάνατο. Είναι τέτοια η κινησιολογική έκρηξη στις ποικίλες κυβιστήσεις, όπως και τόσο προσεγμένη η κωδικοποίηση των άναρθρων κραυγών με μικρές νησίδες σιωπής, ώστε η πρόκληση, η βία και ο πόνος μεταφέρονται με ασφάλεια από τη σκηνή στην πλατεία. Ισως η ανάγκη του σκηνοθέτη να βεβαιωθεί για τον «βιασμό» του θεατή τον έκανε να υπερβεί σε διάρκεια τη φυσική αντοχή μιας τέτοιας δοκιμασίας. Δεν είμαι όμως και σίγουρος, μια και η αίσθηση πλησμονής και πνιγμονής είναι καθαρά υποκειμενική σ’ ένα τέτοιο πολυμορφικό πρωτοποριακό θέατρο που ποθεί δείξεις και όχι δράμα. Εκεί, όμως, που θαυματούργησε ο Μουστάκης ήταν στο αποτρόπαιο «Μοτέλ», ίσως ένα απ’ τα σπουδαιότερα μονόπρακτα του σύγχρονου θεάτρου. Μια πελώρια, τερατώδης, ρομποτοειδής γριά διαφημίζει τις ανέσεις του μοτέλ-συστήματος, ενώ ένα ζευγάρι υπερμεγέθεις κούκλες, αφού κάνουν έρωτα σε μια περίπου νεκρική κλίνη, καταστρέφουν όλα τα αντικείμενα του δωματίου και αποκεφαλίζουν το καλωδιωμένο ομοίωμα της διαφημίζουσας γριάς.
Η παράσταση μεταφέρει μέσω ποπ-αρτ, καρτούν, μασκαράτας, ένα απόλυτο αίσθημα φρικίασης αλλά και υπόγειου χλευασμού, ήτοι το μεταλλικό σύγκρυο ενός «γενναιόδωρου» πολιτισμού που εξαρθρώνεται μέσα απ’ τις αντιφάσεις του στα εξ ων συνετέθη. Τον γενικευμένο αυτόν τρόμο η σκηνοθεσία πολλαπλασίασε προσφέροντας, ταυτόχρονα με την ανατριχιαστική δράση, μικρό αληθινό αριστοκρατικό γεύμα εσχάρας στους θεατές, κατά τη συνταγή του «Βread and Puppet Theater». Η αντίστιξη ψυχικού ζόφου και γαστριμαργικής πανδαισίας λειτούργησε σαν ενοχή ηδονής.
Το μέρος της όψεως (σκηνικά, κοστούμια, μάσκες, κούκλες) είχε την εγγύηση του Αγγ. Αγγελή που, όπως πάντα, κάθησε και σκέφτηκε, αισθάνθηκε και μετά ταύτα τρομοκράτησε αρμοδίως. Του ανήκει μέγας έπαινος. Επίσης θετικός είμαι και για τους απροσδόκητους, μορφάζοντες, καγχάζοντες ή πένθιμους – νεκρικούς φωτισμούς του Α. Αναστασίου όσο και για την κυρίαρχη, μέσα στην εκκωφαντική της επιθετικότητα, μουσική επιμέλεια του Τ. Κρομμύδα.
Επώδυνη μυσταγωγία
Ο Βαν Ιταλυ με τα έργα του «Πόλεμος», «Ο κυνηγός και το πουλί», «Πού είναι η βασίλισσα;», «Το φίδι», «Ο βασιλιάς των ΗΠΑ», «Μυστήριο», Προμηνύματα», «Λεωφόρος της Δύσης» και βέβαια, με το προφητικό «Αmerica hurrah!», μέσω εντυπωσιακών μεταφορών και εικόνων αναζητεί το χαμένο στο έλος της διαφθοράς ανθρώπινο πρόσωπο και «επιβάλλει» στον θεατή του μια επώδυνη, καθαρτήρια όμως, μυσταγωγία. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο το γεγονός ότι ο Βαν Ιταλυ συνεργάστηκε στενά (1963-1973) με το νεοϋορκέζικο Open Theater και τον εμπνευστή του Τζόζεφ Τσέικιν στη συλλογική αντίληψη του αντιστανισλαφσκικού «ζωντανού θεάτρου». Πρόκειται για μια πρακτική βασιζόμενη στις αρχές της αφαίρεσης, της ψευδαίσθησης, των αυτοσχεδιαστικών μεταμορφώσεων προσώπων και των αντικειμένων και γυμνής επαφής ηθοποιού και θεατή (Το βιβλικό «Φίδι» του Βαν Ιταλυ θεωρείται το υπόδειγμα αυτού του μοντέλου).
Το «America hurrah!» είναι συνάμα πολιτικό και, όσο κι αν δεν φαίνεται από πρώτη ματιά, βαθιά υπαρξιακό θέατρο, που άρδευσε αποφασιστικά το αμερικάνικο θέατρο των δεκαετιών ’60-’70. Εύχομαι η ομάδα «Ασκηση» να επαναλάβει τις παραστάσεις της. Ευεργετικά «αφόρητες», θα δώσουν την ευκαιρία στο στομάχι, αφήνοντας για λίγο κατά μέρος φιλετάκια και πουρέδες, να δοκιμαστεί στις ντιρέκτ μπουνιές και στις δύσπεπτες μυλόπετρες. Απαραίτητα συνοδευτικά αντιόξινα: Pepsamar και Losec!