Οι λόγοι, οι δρόμοι και οι αιτίες που οδήγησαν τον καθένα μακριά από την πατρίδα του είναι διαφορετικοί. Οι πολιτικοί πρόσφυγες και οικονομικοί μετανάστες βρίσκονται πλέον πολλά χρόνια στις νέες τους πατρίδες και αντιμετωπίζουν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, τις δυσκολίες προσαρμογής. Μέσα σε αυτό το διάστημα, απέκτησαν και φωνή λογοτεχνική. Τα βιβλία τους περιγράφουν, εν είδει φλας μπακ, ό,τι άφησαν πίσω τους (οικογένειες, μνήμες, καταπιέσεις, διωγμούς, οικονομική εξαθλίωση) αλλά και τα επαγγέλματα, τους εξευτελισμούς, τους αγώνες και τις αγωνίες που συναντούν στους τόπους της μετεγκατάστασής τους. Το μεγάλο κύμα των μεταναστών το έζησε η Ευρώπη μετά την πτώση των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού, στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Τότε, η Δυτική Ευρώπη άρχισε να ακούει ρωσικά, ρουμανικά, βουλγαρικά, αλβανικά, σέρβικα. Η πρώτη αντίδραση ήταν χλευασμός και υποτίμηση. Με τα χρόνια η συνύπαρξη λείανε τις αντιδράσεις, τις αναστολές, τις επιφυλάξεις και τις καχυποψίες, χωρίς να έχουν λυθεί τα προβλήματα· χωρίς να είναι όλα ρόδινα. Τα βιβλία των μεταναστών περιγράφουν όλα αυτά, αλλά και τα κρυφά τους όνειρα, τις επιθυμίες τους, όσα δεν τολμούν οι συμπατριώτες τους να εκφράσουν στις νέες τους πατρίδες.
Ενας Αλβανός, ένας Χιλιανός, ένας Ρώσος και ένας Πακιστανός δημοσιοποιούν τα δικά τους όνειρα και αφουγκράζονται τα όνειρα και τα βάσανα των συμπατριωτών τους, σε τέσσερα βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στην Ελλάδα. Τέσσερα βιβλία που οι σελίδες τους θα μπορούσαν να είναι σκηνές από την παράσταση «Το τελευταίο Καραβανσαράι» της Αριάν Μνουσκίν.
Από την Κακαβιά στους Φιλιάτες. Οι Αλβανοί μετανάστες είναι οι πρώτοι που έρχονται στο μυαλό των Ελλήνων όταν θέλουν να μιλήσουν για το φαινόμενο της μετανάστευσης. Ο Γκάζμεντ Καπλάνι πέρασε στην Ελλάδα με το μεγάλο κύμα των συμπατριωτών του πριν από 15 χρόνια. Στο βιβλίο του «Μικρό ημερολόγιο συνόρων» (εκδ. Λιβάνης) περιγράφει με πρωτότυπο όσο και ευαίσθητο τρόπο τη ζωή στην Αλβανία επί Χότζα, την πεζοπορία από τη μια και την άλλη πλευρά των συνόρων και τον καινούργιο κόσμο που συνάντησε στην Ελλάδα. Καινούργιο για πολλούς λόγους· γιατί αλλιώς είχαν πλάσει στο μυαλό τους το «έξω από τα σύνορα» και αλλιώς φαντάζονταν την υποδοχή στη νέα τους πατρίδα. Ο Γκάζμεντ Καπλάνι περιγράφει εύστοχα τις ψευδαισθήσεις, τις πικρίες, τις διαψεύσεις που συνάντησε το μεγάλο κύμα των Αλβανών που πέρασαν στην Ελλάδα, αλλά με μεγάλη δόση χιούμορ και διάθεσης για κατανόηση της μιας και της άλλης πλευράς.
Η κουρασμένη περεστρόικα και το ενιαίο Βερολίνο. Ο Βλάντιμιρ Κάμινερ είναι Ρώσος εβραίος. Το 1990 κυκλοφόρησε στη Μόσχα η φήμη ότι οι Ρωσοεβραίοι μπορούσαν να πάρουν βίζα για την πρώην ανατολική Γερμανία. Δεν έχασε καιρό. Εκανε αυτό που ονειρεύονταν για πολλά χρόνια οι περισσότεροι από τους κατοίκους της πρώην Σοβιετικής Ενωσης και βρέθηκε στο Βερολίνο· μετανάστης. Χωρίς να γνωρίζει τη γλώσσα, χωρίς να γνωρίζει τίποτα για την καινούργια του χώρα, αλλά με διάθεση να τα ζήσει και να τα μάθει όλα. Και είναι όλα αυτά που περιγράφει στο βιβλίο του «Ρωσική ντίσκο» (μετ. Σοφία Μιχαηλίδου, Βασιλική Τραχάνη, εκδ. Κέδρος). Και στις σελίδες του διαβάζουμε για ένα κόσμο που διαλύθηκε ξαφνικά, για μια ξέφρενη πορεία προς το καινούργιο που ήθελαν όλοι αυτοί οι απρόσμενοι μετανάστες να γνωρίσουν, για τις μνήμες που έρχονταν και αυτές ξαφνικά, πότε εξιδανικεύοντας για λίγο ό,τι άφησαν πίσω, πότε κάνοντάς τους να νιώσουν ανέστιοι σε όλο τον πλανήτη. Με έναν ιδιαίτερο τρόπο ο Βλαντιμίρ Κάμινερ μας μαθαίνει και το Βερολίνο και τη Μόσχα. Συστατικό στοιχείο και της δικής του αυτοβιογραφικής γραφής, το χιούμορ.
Πολιτικός πρόσφυγας στη Δανία. Ο λόγος που άφησε την πατρίδα του, τη Χιλή, ο Ρουμπέν Πάλμα ήταν το στρατιωτικό πραξικόπημα κατά του Αλιέντε το 1973. Ο δρόμος τον έφερε στη Δανία, όπου ξεκίνησε τη νέα του ζωή. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 2001, έγραψε μια συλλογή διηγημάτων «Το ίχνος που αφήνουμε» (μετ. Σωτήρης Σουλιώτης, εκδ. Εστία), όπου περιγράφει τα χνάρια της διαδρομής του από τη Λατινική Αμερική στη Βόρεια Ευρώπη. Και αναζητεί τα ίχνη της μνήμης που κουβαλάει από τη χώρα που γεννήθηκε και τα ίχνη που προσπαθεί ν’ αφήσει τόσα χρόνια στη νέα του πατρίδα. «Νοσταλγούσε τις ευτυχισμένες μέρες στη Χιλή, πριν ανακατευτεί με τα πολιτικά, τότε που η Παραμονή Πρωτοχρονιάς ήταν γιορτή και ο κόσμος αγκαλιαζόταν και ευχόταν ο ένας στον άλλο «Καλή χρονιά!» Νοσταλγούσε και τη Δανία, τη χώρα που ήξερε τι συμβαίνει, που δεν υπήρχαν φύλακες να παραμονεύουν μην κουραστεί και αποκοιμηθεί, τη χώρα που τώρα ήταν το σπίτι του». Ο Ρουμπέν Πάλμα στα διηγήματά του περιγράφει και τις επισκέψεις του στη Χιλή, όπου αναζητεί τα ίχνη όσων άφησε και που προφανώς δεν τα βρίσκει.
Στον δρόμο προς το όνειρο. «Δύο χρόνια έκανα να αποκτήσω αυτό το διαβατήριο. Χάρη σε αυτό θα μπορούσα να ξεφύγω νόμιμα από το Πακιστάν και την εφιαλτική ζωή μου, να δημιουργήσω καινούργια ζωή που θα εξαρτιόταν αποκλειστικά και μόνο από μένα», γράφει ο Πακιστανός Αλί Ακμπάρ στο βιβλίο του «Με γέλιο και με πείσμα – Μετανάστης από το Πακιστάν στο Παρίσι» (μετ. Εφη Μαρκοζάνε, εκδ. Κριτική). Και ακριβώς αυτό έκανε. Εστησε την καινούργια του ζωή στην καρδιά του Παρισιού, με τρόπο που εξαρτιόταν αποκλειστικά από τον ίδιο. Γι’ αυτό και αντιμετώπιζε με χαμόγελο και εγκαρτέρηση όλα τα προβλήματα που βρήκε στα πεζοδρόμια του Παρισιού. «Οταν έφτασα στη λεωφόρο Σαν Ελυζέ, είχα τη βεβαιότητα ότι εκεί θα στέριωνα κάμποσο καιρό. Η ζωντάνια και τα φώτα της που έλαμπαν μέσα στη νύχτα με έκαναν να αισθάνομαι ασφάλεια. Κοιτούσα τους πλούσιους Αραβες να κατεβαίνουν από τα τεράστια αυτοκίνητα και να μπαίνουν στα πολυτελή καταστήματα. Δεν τους ζήλευα. Εμένα στόχος μου ήταν να έχω αρκετά χρήματα για να ζω σωστά και όχι να κάνω περιουσία. Και περνούσα τις νύχτες μου, χωρίς να στεναχωριέμαι, σε ένα από τα παγκάκια της λεωφόρου ή ξάπλωνα στην είσοδο κάποιας πολυκατοικίας».