Jared Diamond: «Κατάρρευση – Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν». Μετάφραση: Σοφία Νικολαΐδου. Εκδόσεις «Κάτοπτρο», 2006, σελ. 699.
Παρουσιάζοντας το βιβλίο «Κατάρρευση» που παραμένει από το 2005, οπότε κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ, σταθερά στη δεκάδα των δοκιμίων για τις μεγαλύτερες πωλήσεις, το περιοδικό «Science» σχολίασε «ίσως είναι το πιο ενδιαφέρον βιβλίο που διαβάσατε ποτέ».
Χωρίς να παραβλέπουμε ότι η υποχρεωμένη να ζει στη σκιά μιας πραγματικής ή υποτιθέμενης κρίσης εποχή μας υιοθετεί τις λεκτικές υπερβολές, η σκυταλοδρομία ανάμεσα στις διαδικασίες επιταχυνόμενης καταστροφής του περιβάλλοντος και μιας προσπάθειας λήψης μέτρων προστασίας του είναι καθημερινή και υπαρκτή. Δεδομένου δε ότι διαχρονικά οι αγωνίες για το μέλλον αναζητούσαν ερμηνευτικά σχήματα στο καταγεγραμμένο παρελθόν, ένα βιβλίο που μελετά τις ιστορικές καταρρεύσεις πολιτισμών είναι και επίκαιρο και χρήσιμο.
Με τον όρο κατάρρευση (collapse) ο συγγραφέας περιγράφει μια δραματική μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού και ή της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής συνθετότητας, σε σημαντική έκταση και σε μεγάλη περίοδο. Μάλιστα θεωρεί ότι ένας πλήρης τίτλος για το βιβλίο του θα ήταν: «Κοινωνικές καταρρεύσεις όπου ενέχεται μια περιβαλλοντική συνιστώσα και σε μερικές περιπτώσεις συμβάλλουν επίσης κλιματικές αλλαγές, εχθρικοί γείτονες και εμπορικοί εταίροι, συν ζητήματα κοινωνικών αντιδράσεων».
Ο Jared Diamond, καθηγητής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες (UCLA), βραβευμένος με το Pulitzer για το βιβλίο του «Guns, Germs and Steel» («Οπλα, μικρόβια και ατσάλι» που πρόκειται να κυκλοφορήσει και στα ελληνικά στις εκδόσεις Κάτοπτρο) ακολουθεί στο βιβλίο του μια ακαδημαϊκή δομή. Αναλύει κοινωνικές καταρρεύσεις στις οποίες συμβάλλουν προβλήματα περιβάλλοντος και χρησιμοποιεί τη συγκριτική μέθοδο για την κατανόηση του φαινομένου.
Στο πρώτο μέρος μελετά τη Νοτιοδυτική Μοντάνα μια σύγχρονη κοινωνία με πραγματικά, αλλά σχετικά ήπια περιβαλλοντικά και δημογραφικά προβλήματα. Στο δεύτερο μέρος μελετά τέσσερις κοινωνίες του παρελθόντος που κατέρρευσαν. Περιγράφει την οικολογική κατάρρευση των νησιών του Πάσχα που προκλήθηκε από την ολοκληρωτική εξαφάνιση των δασών. Τα νησιά της Νοτιοανατολικής Πολυνησίας Χέντερσον και Πίτκερν που κατέρρευσαν όταν κατέρρευσε από περιβαλλοντικά προβλήματα ο κυριότερος εμπορικός τους εταίρος, το νησί Μανγκαρέβα. Τέλος, την κατάρρευση της πολυάριθμης και πιο προηγμένης πολιτιστικά κοινωνίας του προκολομβιανού Νέου Κόσμου, τη μόνη με σωζόμενη γραφή, αυτή των Μάγια. Ακολουθεί η μελέτη των αποικιών των Βίκινγκ, αυτών που κατέρρευσαν και αυτών που επιβίωσαν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άνοδος και η πτώση των Σκανδιναβών στη Γροιλανδία που θα περάσει στα χέρια των ιθαγενών Ινουίτ. Ενα νησί, δύο κοινωνίες με δύο διαφορετικές κουλτούρες διαχείρισης του περιβάλλοντος, η μία καταρρέει, η άλλη επιβιώνει.
Το τρίτο μέρος επιστρέφει στον σύγχρονο κόσμο. Μια διαφορετική περιβαλλοντική οπτική για τις εθνοτικές σφαγές στη Ρουάντα. Το νησί Ισπανιόλα, όπου και εδώ δύο διαφορετικά κράτη και δύο διαφορετικές πολιτικές διαχείρισης, η Αϊτή και η Δομινικανή Δημοκρατία, παραπέμπουν στις διαφορετικές τύχες των Σκανδιναβών και των Ινουίτ της Γροιλανδίας. Τεράστιο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο για τη σύγχρονη Κίνα, που όλα δείχνουν ότι θα αποτελέσει το κράτος-κλειδί για τις εξελίξεις στον 21ο αιώνα. Στην Κίνα που όλα τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα βρίσκονται σε έξαρση, έτσι ώστε σήμερα να τη θεωρούν ως το πιο ρυπογόνο κράτος στον κόσμο. Η Κίνα που εξάλειψε τον μόλυβδο από τη βενζίνη σε κάτι περισσότερο από ένα έτος και πανεθνικά απαγόρευσε την υλοτόμηση το 1998, αλλά ταυτόχρονα έγινε ο μεγαλύτερος εισαγωγέας τροπικής ξυλείας, κινητήρια δύναμη της αποδάσωσης στους τροπικούς. Τέλος, το παράδειγμα της Αυστραλίας που έπειτα από μια αλόγιστη χρήση των φυσικών της πόρων, τώρα έρχεται αντιμέτωπη με την ανάγκη ριζικής αναδόμησης της κοινωνίας της, ώστε να λύσει αυτά τα προβλήματά της.
Το τελευταίο τέταρτο μέρος του βιβλίου, με τίτλο «Πρακτικά Μαθήματα», ξεκινάει με το θεμελιώδες ερώτημα «γιατί μερικές κοινωνίες παίρνουν καταστροφικές αποφάσεις». Γιατί αν οι Μάγια δεν μπορούσαν να προβλέψουν ότι η αποδάσωση θα οδηγούσε στη διάβρωση του εδάφους τους, εμείς που γνωρίζουμε, γιατί εξακολουθούμε τις ίδιες πρακτικές και σήμερα… Ταυτόχρονα πιστός στην ακαδημαϊκή προσέγγιση χαράζει ένα οδικό χάρτη κρίσιμων αποφάσεων. Η μη πρόβλεψη των αποτελεσμάτων, η ασθενής ή μη εγγεγραμμένη μνήμη, οι ανεπαίσθητες μεταβολές. Οι μεσαιωνικοί Γροιλανδοί δύσκολα αναγνώριζαν ότι το κλίμα τους γινόταν βαθμιαία ψυχρότερο, όπως αντίστοιχα οι Μάγια και οι Ανασάζι αδυνατούσαν να διακρίνουν ότι το δικό τους γινόταν ξηρότερο. Επίσης, η αμνησία του τοπίου, η σύγκρουση συμφερόντων, η πολιτιστική επιμονή στο λάθος και οι αρχηγικές αποφάσεις είναι κάποια άλλα.
Από τα δώδεκα περιβαλλοντικά προβλήματα, τα οκτώ ήταν σημαντικά στο παρελθόν, ενώ τα τέσσερα αποδείχθηκαν σοβαρά μόνον πρόσφατα. Είναι ο κόσμος μας ένα Πόλντερ, μέσα στο οποίο είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε ή να καταστραφούμε όλοι μαζί. Ο Diamond δηλώνει συγκρατημένα αισιόδοξος γιατί, όπως αναφέρει στο τέλος του βιβλίου, οι κοινωνίες του παρελθόντος δεν είχαν αρχαιολόγους και τηλεόραση. Πολλές όμως από αυτές είχαν αρχαίους σοφούς και εμείς δεν έχουμε ή και αν έχουμε χάνονται στον πληροφοριακό θόρυβο των μίντια.
Το βιβλίο συμπληρώνει ένας θεματικός κατάλογος πηγών για πιο αναλυτική διαχρονική προσέγγιση του θέματος της καταστροφής, που πια και παγκοσμιοποιημένα μας αφορά όλους. «Δεν κράτησε η διάρκεια τον λόγο της, ηρεμούν ερημώνοντας όλα», όπως θα έλεγε και η Κική Δημουλά.