Το βιβλίο «Ενάντια στη θρησκεία» εισηγείται τη διαστολή της θρησκευτικότητας από τη μεταφυσική αναζήτηση. Η πρώτη είναι ανάγκη ορμέμφυτη, ενστικτώδης, η δεύτερη είναι άθλημα ελευθερίας από αυτήν την αναγκαιότητα. Γι’ αυτό και η θρησκεία έχει πανανθρώπινο και διαχρονικό χαρακτήρα, ενώ η μεταφυσική αναζήτηση χαρακτηρίζει πάντα μειονότητες. Ομως, κατά κανόνα, η μεταφυσική αναζήτηση είναι που παράγει πολιτισμό, όχι η θρησκεία, όπως ούτε και η οποιαδήποτε χρηστική επιστήμη. Η γλώσσα της αναζήτησης δεν είναι η γλώσσα των οριστικών εννοιών, αλλά η «αποφατική» γλώσσα της Τέχνης και των φιλοσοφικών προτάσεων. Ως καίρια ιστορική πτυχή του προβλήματος αναλύεται στο βιβλίο η θρησκειοποίηση του εκκλησιαστικού γεγονότος.
Η θρησκευτικότητα είναι καταγωγικά έμφυτη ορμή, ανάγκη ενστικτώδης, γι’ αυτό και εξ ορισμού ατομοκεντρική. Οπως όλες οι ενορμήσεις, αποτελεί γνώρισμα της φύσης του ανθρώπου (χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση καθόλου), αλλά η βιολογική σκοπιμότητα κάθε ενόρμησης, έστω και αν υπηρετεί το είδος, εκφέρεται ως ανάγκη κυριαρχική του ατόμου.
Εκφανση του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης, η θρησκευτικότητα αποβλέπει να θωρακίσει το άτομο απέναντι στην ανασφάλεια και στις φοβίες που γεννάει η άγνοια, στον τρόμο και στον πανικό για τον θάνατο. Θωρακίζει η θρησκεία το άτομο με μεταφυσικές «πεποιθήσεις», με ηθικές «αρχές», με σιγουριά για αιώνια παράταση της ύπαρξής του. Τρέφει το υπερεγώ, προσφέρει αυτοπεποίθηση, ηδονική αυταρέσκεια, ιεροποιημένο ναρκισσισμό.
Ο αντιπροσωπευτικός τύπος του θρησκευτικού ανθρώπου λειτουργεί, σε κάθε πτυχή της ζωής του, με άξονα και κέντρο το άτομό του, το εγώ του. Κι αυτό γιατί η θρησκεία του προσφέρει νόμιμη αιτιολόγηση του εγωκεντρισμού: τον στόχο και το χρέος της ατομικής σωτηρίας. Ο νομικός χαρακτήρας της θρησκευτικής ηθικής επιβάλλει ως αυτονόητη την ατομική εκδοχή της σωτηρίας. Σώζεται όποιος τηρεί τον νόμο, η τήρηση του νόμου είναι ατομικό κατόρθωμα, το άτομο πειθαρχεί στις διατάξεις του νόμου για να έχει αντικειμενικές (βεβαιωμένες, μετρούμενες) προϋποθέσεις σωτηρίας. Ατομο που δεν τηρεί τον νόμο αποκλείεται να σωθεί, όσες μεσολαβήσεις και αν επιχειρηθούν για τη σωτηρία του.
Ο ατομοκεντρικός χαρακτήρας της σωτηρίας θωρακίζεται με την προσφυγή στην ατομική ελευθερία. Προσφυγή τετράγωνης λογικής όταν η ελευθερία ορίζεται σαν δυνατότητα ατομικών επιλογών. Μόνο μια τέτοια εκδοχή της ελευθερίας προσφέρει ερείσματα ψυχολογικής σιγουριάς στο θρησκευόμενο άτομο, γι’ αυτό και συνοδεύει πάντοτε αυτή η εκδοχή, ως τυπικό σύνδρομο, τη φυσική, ορμέμφυτη θρησκευτικότητα.
Στη θρησκευτική προοπτική το άτομο επιλέγει τις πεποιθήσεις του, δηλαδή την «πίστη» του. Επιλέγει την τήρηση των ηθικών επιταγών της πίστης του, επιλέγει την πιστότητα και συνέπεια στις επιλογές του. Οποιος ελεύθερα επιλέγει την απιστία ή ολιγοπιστία, την απείθεια στον θείο Νόμο, ελεύθερα και αυτός επιλέγει την άρνηση της σωτηρίας του, την αιώνια καταδίκη του.
Η άτεγκτη αυτή λογική, παράγωγο επίσης, ολοφάνερα, των ορμεμφύτων αυτοσυντήρησης και αυτοπροστασίας, λειτουργεί ως προϋπόθεση προκειμένου η θρησκευτική πίστη και η νομική αρετή να συνεργήσουν στη θωράκιση του εγώ. Κάθε μορφή επιφύλαξης, κάθε αμφιβολία για τον ατομοκεντρικό, αυτοπροαίρετο χαρακτήρα της σωτηρίας, προκαλεί πελώρια κενά ανασφάλειας, αβεβαιότητας, φόβου στο άτομο:
Αν η ελευθερία των επιλογών αποδείχνεται στην πράξη διάτρητη από σχετικότητα, αν οι επιλογές καθορίζονται όχι μόνο από τη συνειδητή ατομική βούληση αλλά και από το ασυνείδητο (κληρονομικές καταβολές, απωθημένες επιθυμίες, παιδικά τραύματα), αν παίζουν ρόλο και το οικογενειακό περιβάλλον, ο κοινωνικός περίγυρος, το πολιτιστικό «παράδειγμα», τότε σχετικοποιούνται και τα όποια ατομικά κατορθώματα του θρησκευτικού ανθρώπου. Δύσκολο να λειτουργήσουν σαν θωρακίσεις του εγώ.
Ο Αυγουστίνος οδήγησε τη λογική της ελευθερίας των επιλογών στις έσχατες συνέπειές της: Στο συμπέρασμα, π.χ., ότι οι σεσωσμένοι στον παράδεισο ευφραίνονται βλέποντας τον βασανισμό των αμαρτωλών στην κόλαση! Συνεπέστατη στη λογική του ενστίκτου η φυσική θρησκευτικότητα είναι μέχρις απανθρωπίας και σαδισμού ατομοκεντρική, δεν αφήνει περιθώρια έστω και για τη φυσική συμπάθεια και ευσπλαχνία. Ακόμη και όταν ελεεί τους φτωχούς το θρησκευόμενο άτομο, όταν εκτελεί τις πράξεις αλτρουισμού και φιλανθρωπίας που επιτάσσει ο Νόμος, στην αξιομισθία αποβλέπει, το εγώ του υπηρετεί – γίνεται αμέσως φανερό από τον εσκεμμένο, ορθολογικά ελεγχόμενο τρόπο της προσφοράς του. Μπορεί και να «ψωμίσει πάντα τα υπάρχοντά του», να παραδώσει το σώμα του «ίνα καυθήσεται», όχι επειδή πραγματικά αγαπάει, αλλά μόνο για να του προσμετρηθεί ατομικά το κατόρθωμα.
Ορμέμφυτη, ενστικτώδης, αδυσώπητη η θρησκευτική ανάγκη απαιτεί να έχει το άτομο:
– αντικειμενικές βεβαιότητες ότι εξασφαλίζει τη σωτηρία του,
– αδιάσειστα επιχειρήματα για την ορθότητα και εγκυρότητα των μεταφυσικών του πεποιθήσεων.
Αντικειμενικές αποδείξεις σωτηρίας είναι τα «καλά έργα»: H ατομική πιστότητα στο γράμμα διατύπωσης των θρησκευτικών δογμάτων, η ατομική συνέπεια στην εφαρμογή των εντολών του ηθικού Νόμου, η τήρηση των λατρευτικών υποχρεώσεων. Χωρίς ατομικό θησαύρισμα τέτοιων «καλών έργων» δεν κερδίζεται ψυχολογική σιγουριά ατομικής σωτηρίας. Και όσο πιο βασανιστική η φοβία και ανασφάλεια (συνάρτηση πολλών παραγόντων) τόσο πιο αγχώδης η προσπάθεια για ορατά και μετρητά «καλά έργα».
Αξιόμισθο ατομικό κατόρθωμα η πιστότητα στο γράμμα των δογμάτων, γι’ αυτό και καύχηση (σιγουριά ατομικής θωράκισης) κάθε δογματική «ορθοδοξία». Ομως, η καύχηση (η σιγουριά που τη γεννάει) απαιτεί και ερείσματα αντικειμενικής (αποδεικτικής) τεκμηρίωσης των παραδοχών. Ετσι, η θρησκευτικότητα διαπλέκεται πολύ συχνά με την αξίωση ορθολογικής εγκυρότητας των μεταφυσικών πεποιθήσεων, με την προτεραιότητα νοησιαρχικών μεθόδων κατάδειξης αυτής της εγκυρότητας.
Η πίστη παύει να είναι άθλημα σχέσεων εμπιστοσύνης, ταυτίζεται με νοητικές πεποιθήσεις, γίνεται αυτονόητο συνώνυμο της ιδεολογίας. Τα δόγματα κατανοούνται σαν a priori (λογικά αναγκαίες) παραδοχές, ανεξέλεγκτα αξιώματα, υποχρεωτικές ιδεολογικές αρχές. Και όπως σε κάθε ιδεολογία η προσχώρηση είναι μια ατομική επιλογή, έτσι και η θρησκευτικότητα νοείται μόνο σαν ατομική προτίμηση. H προτίμηση και επιλογή θρησκευτικής πίστης διευκολύνεται (κάποτε και εκβιάζεται) με ορθολογικά επιχειρήματα ανατρεπτικά αντιρρήσεων και επιφυλάξεων, με άψογης νοητικής συνέπειας «αποδείξεις» – κυρίως για την ύπαρξη Θεού. Οι «αποδείξεις» ταξινομούνται ανάλογα με το γνωστικό πεδίο από το οποίο αντλούν τα επιχειρήματα τεκμηρίωσης (έχουμε οντολογική, κοσμολογική, ηθική, ιστορική «απόδειξη» ύπαρξης Θεού).
Τυφλή, ακαταμάχητη η ορμή της αυτοσυντήρησης επιβάλλει τη θωράκιση του ατόμου με βεβαιότητες. Και η ανάγκη για μεταφυσικές βεβαιότητες γεννάει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τη συλλογιστική τους κατοχύρωση, την «επιστημονική» απολογητική της πίστης, συνιστά τη θεολογία ως sacra scientia. Οχι τυχαία, οι κορυφαίες εκφάνσεις της νοησιαρχίας στην ανθρώπινη ιστορία είναι παράγωγα της θρησκευτικής ανάγκης.
Η ίδια αυτή ανάγκη συγκροτεί οργανωτικά σχήματα και θεσμούς έμπρακτης μαχητικής υπεράσπισης και επιβολής πεποιθήσεων και αρχών. Οχι τυχαία οι πρώτες μορφές ολοκληρωτισμού μέσα στην ανθρώπινη ιστορία ήταν θρησκευτικές: θρησκευτικής καταγωγής το εφεύρημα (δηλαδή η ανάγκη) του «αλαθήτου» της ηγεσίας, ο δικαστικός έλεγχος των φρονημάτων, η λογοκρισία, ο πίνακας απαγορευμένων βιβλίων, η χρήση βασανιστηρίων ως ανακριτικής μεθόδου στις δίκες των αιρετικών. Κάποτε η ενστικτώδης ανάγκη υπεράσπισης θρησκευτικών πεποιθήσεων καταλήγει και σε πολέμους φρικιαστικής ωμότητας. Οπως καταλήγει όχι μόνο στην ηθική αλλά και στη φυσική εξόντωση αντιφρονούντων με θάνατο «εξαγνιστικό» – τον «εξαγνισμό» εξασφαλίζει π.χ. το να καούν ζωντανοί στην πυρά.
Πίσω από ολόκληρη αυτή την κλίμακα εκφάνσεων της φυσικής ατομοκεντρικής ανάγκης για θρησκευτικές βεβαιότητες κυριαρχεί πάντοτε η προτεραιότητα ορθολογικής «αντικειμενικότητας», η απόλυτη εμπιστοσύνη στην ατομική διάνοια. Το θρησκευτικό άτομο ειδωλοποιεί τη νοητική του ικανότητα, λατρεύει τις δυνατότητες της λογικής. Θέλει αδιάσειστα χτισμένη τη σιγουριά πως οι δικές του πεποιθήσεις και οι δικές του αρχές είναι οι μόνες ορθές. Πως, όταν υπερασπίζει τις δικές του πεποιθήσεις και τις δικές του αρχές, σώζει τη μόνη μεταφυσική αλήθεια και την υπέρτατη Ηθική.