«Είδα το τσακισμένο βλέμμα του Ανδρέα Παπανδρέου, που έβγαζε μια καλά κρυμμένη, φοβισμένη παιδικότητα. Την αριστοκρατικότητα στο κύτταρο, τον εστετισμό στην κίνηση, της Ελένης Βλάχου. Τη βαθιά μοναξιά που αισθανόταν η Μελίνα Μερκούρη και με τρόμαξε. Την πάνω από την αρρώστια φλόγα δημιουργίας του Νίκου Καρούζου. Το βυζαντινό ύφος του Ράλλη Κοψίδη με τα τρεμάμενα χέρια. Τις θρησκευτικές σιωπές στον Τάσο Λειβαδίτη. Εικόνες – σημάδια ζωής».
Σταύρος Στρατηγάκος. Ο σεμνός σκηνοθέτης – ποιητής, που παραμένει κρυμμένος πίσω από την κάμερα, στο πολυδιάστατο, άγνωστο για τους πολλούς παρασκήνιο. Από τους λίγους εκείνους, των οποίων η ματιά διαπερνά την εικόνα, το φαίνεσθαι, για να αναδειχθεί η ουσία. Σε κάθε ντοκιμαντέρ του προβάλλουν ποιητικότητα, σεβασμός, διακριτικότητα, διεισδυτική ευγένεια. Οπως όταν αναρωτιέται «η πίστη τι χρώμα έχει;» για να απαντήσει: «η πίστη είναι μόνο σιωπή/ σιωπή του ακροβάτη/ που ψάχνει πρόσωπο /στο χάος».
Χαρά και απογοήτευση
– Τι σας έδωσε η επαφή με σημαντικούς ανθρώπους;
– Χαρά. Αν δεν έκανα αυτό το επάγγελμα δεν θα άγγιζα προσωπικότητες, όπως ο Νίκος Καρούζος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Νικηφόρος Βρεττάκος.
– Απογοήτευση;
– Με τις απομυθοποιήσεις. Είδα λάμψεις κατασκευασμένες κι από κάτω φόβο, τρόμο… Είδα ανθρώπους κάποιας ηλικίας, ανεξαρτήτως ιδεολογίας, να κάνουν μια πνευματική χειρουργική που διώχνει το περιττό. Να νιώθουν απαξία για το χρήμα. Να χαμηλώνουν το εγώ, μπροστά στο αναμενόμενο τέλος. Γενναιόδωρους. Με έντονη ανάγκη να αγαπήσουν και να αγαπηθούν. Το μαγικό στη δουλειά μου, είναι ότι χρησιμοποιούμε τους ανθρώπους για να προβάλουμε ό,τι φέρουμε μέσα μας. Οπως το δέος που ενυπάρχει στις υπαρξιακές μου αγωνίες σε σχέση με τον θάνατο. Ο κινηματογράφος είναι η τέχνη του χρόνου. Είναι ένα ερωτικό παιχνίδι με τον θάνατο.
– Γιατί σκηνοθεσία;
– Παιδί, σταματούσα το παιχνίδι κι έβγαινα απέξω για να το παρακολουθήσω. Ισως από μια έμφυτη ντροπαλοσύνη. Νιώθω πιο άνετα πίσω από την κάμερα. Είναι το στίγμα του επαγγέλματος να είσαι πίσω από τη δράση, σα να περιμένεις τη στιγμή της απελευθέρωσης. Το «φτου ξελεφτερία» που παίζαμε παιδιά.
– Ντοκιμαντέρ ίσον αλήθεια;
– Το ντοκιμαντέρ πρέπει να αγγίξει στιγμές αλήθειας, πέρα από τους ρόλους που παίζει κάθε άνθρωπος. Δεν μπορείς όμως μέσα από τον κινηματογράφο να αποκαλύψεις την αλήθεια, διότι επιλέγεις εικόνες. Επιλεκτικά τέμνεις τον χώρο, τον άνθρωπο. Με τις επιλογές αυτές, μπορεί η αλήθεια να σου ξεφύγει από την πίσω πόρτα. Αλλωστε, η αλήθεια πάντοτε θα μας διαφεύγει. Είπε ο Καμύ κάτι, που με στοίχειωσε στα πρώτα μου βήματα, «εκ των προτέρων έχεις τα συμπεράσματα μέσα σου κι ας κάνεις ότι δεν τα ξέρεις». Αυτό το πράγμα γίνεται με το ντοκιμαντέρ. Θέλεις να πιάσεις μια στιγμή του άλλου, αλλά αυτή είναι η στιγμή που σου ταιριάζει ως δημιουργού.
Η δύναμη της τηλεόρασης
– Τι είναι η τηλεόραση;
– Διαθέτει εκπληκτική δύναμη σε επίπεδο πληροφορίας. Οποτε δίνει βήμα σε σημαντικούς, ελεύθερους ανθρώπους, ο ρόλος της είναι θετικός. Αλλά σε ένα μέσο όπου απουσιάζει η σιωπή, πράγμα σημαντικότατο για τον κινηματογράφο, μπορείς να κάνεις τέχνη;
– Εκφραστήκατε όμως επαρκέστατα στην τηλεόραση.
– Προσπάθησα να σεβαστώ αυτόν που δέχτηκε να αιχμαλωτίσω την εικόνα του. Η τηλεοπτική μου πορεία όμως, είναι ενοχής, αφού ξεκίνησα με τον κινηματογράφο.
– Ενοχή γιατί;
– Μοιραία η αισθητική μου κινδύνευε να αλλοιωθεί στην τηλεόραση και έπρεπε να δημιουργήσω αντιστάσεις. Είχα οικονομικές ανάγκες και έπρεπε να δουλέψω. Πιστεύω ότι δεν μεταποίησα την αισθητική μου σε τηλεοπτικό σήμα…
– Δεν υπάρχει αισθητική στην τηλεόραση;
– Βεβαίως. Αισθητική λόγου. Η εικόνα στην τηλεόραση χάνει τη δύναμή της. Προέχει η δύναμη του λόγου.
– Η τηλεοπτική εικόνα; Η αλήθεια της;
– Η ομορφιά της δεν έχει τη δύναμη του κινηματογράφου. Πιστεύω ότι η αλήθεια είναι δοτή. Πρέπει να τη ζητεί ο καλλιτέχνης με καλλιτεχνικούς όρους, όχι ηθικούς. Αρα, σε ένα μέσο που δεν ενδιαφέρει πώς θα παρουσιαστεί, αλλά μόνο τι θα πει ένα πρόσωπο, ποια αλήθεια μπορεί να υπερασπίσει ο καλλιτέχνης;
– Πού μας πήγε η τηλεόραση;
– Από χώρα επικοινωνίας η Ελλάδα, έγινε μοναξιάς σιγά σιγά. Οι δημιουργοί δεν έχουν βήμα, οι ποιητές, οι καλλιτέχνες… Εκεί μας πήγε.
– Η αναπαραγωγή ειδώλων σας φοβίζει;
– Οχι. Η χώρα ζει στην τηλεοπτική της τροχιά και ελπίζω ότι ο δέκτης – θεατής, δημιουργεί αντισώματα.
– Γιατί γράφετε ποιήματα;
– Είναι η καταφυγή μου. Δεν έχω εκδώσει, κάποιες δημοσιεύσεις έγιναν. Μου συμβαίνει αυτό που λένε «ο δημιουργός και τα έργα του κυκλοφορούν άδετα».
Ο ύμνος του εφήμερου
– Επόμενο ντοκιμαντέρ ο Γοργοπόταμος και αναζήτηση ιστορικής αλήθειας;
– Δεν με ενδιέφερε ποτέ η ιστορική αλήθεια, όσο η αλήθεια του άλλου ως προσωπικότητας. Κανείς δεν μπορεί ακριβέστατα να πει τι έγινε στον Γοργοπόταμο. Με ενδιαφέρει η προσέγγιση έξω από πολιτικές. Με ενδιαφέρουν οι οριακές στιγμές. Με ενδιαφέρουν οι ανθρώπινες περιπτώσεις γύρω από το γεγονός. Πιστεύετε ότι όσα είπαμε μπορεί να ενδιαφέρουν κανέναν; Φοβάμαι μήπως είναι ένα ακόμα περιττό πράγμα η δημοσιοποίηση της κουβέντας μας…
– Περιττό;
– Τόσοι οι περαστικοί… Η τηλεόραση είναι ο ύμνος του εφήμερου. Από όσους ασχολούμεθα με την τηλεόραση, τίποτα δε θα μείνει.
– Τι θα μείνει τελικά;
– Είκοσι – τριάντα ταινίες, κάποια ποιήματα, κάποια βιβλία, μουσικές.
– Απαισιοδοξία;
– Ρεαλισμός. Πιστεύω πως μπαίνουμε σε μια ηρωική εποχή, που θα γεννηθεί μέσα από την απόγνωση. Αυτό που σηματοδοτεί ο Καρούζος με τον στίχο «εγώ δεν θα είμαι εκεί τότε που θα ανοίγετε το παράθυρο και θα ουρλιάζετε στον απέναντι».
– Χωρίς επιστροφή;
– Ισως. Φτάσαμε να μην ξέρουμε τι τρώμε, τι αναπνέουμε, να σκοτώνουν τον πλανήτη, να έχουμε ουσιαστικότατα προβλήματα ζωής και κάποιοι θέλουν να τα αγνοούμε.
– Η τηλεόραση γιατί δεν τα προβάλλει αυτά;
– Διότι παίζει πάντα το παιχνίδι της εξουσίας.
– Φοβάται;
– Υπάρχουν πιο φοβισμένοι από τους εξουσιάζοντες;
Οι λέξεις και η σημασία τους
Ιδιωτικά κανάλια: Είναι πολύ πιο έξω από έναν ανθρωποκεντρισμό που διαθέτω. Είπε ο Εμπειρίκος: «Δεν μπορώ να βλέπω τηλεόραση γιατί δείχνει τον άνθρωπο τόσο μικρό, με τόσο μεγάλη φωνή». Λάμπει στα ιδιωτικά κανάλια αυτός ο τηλεοπτικός εγωισμός.
Αύριο: Για να βγεις στην ουτοπική τηλεόραση του αύριο, πρέπει να επιβληθεί να υπογράφεις μια υπεύθυνη δήλωση, όπου θα λες: «Δεν είμαι ερωτευμένος με τον εαυτό μου και δεν ασκώ καμιάς μορφής εξουσία».
Βία: Υπάρχει στο βλέμμα, στις σχέσεις, στον τρόπο που μιλάμε. Πανταχού παρούσα. Γι’ αυτό με συγκινεί η δύναμη ενός δημιουργού όταν παράγει ευγένεια σε ένα κόσμο βίας. Δεν ξέρω άλλωστε, πόσο η τέχνη μπορεί να απαντήσει στη βία.
Θάνατος: Τις επιπλοκές του εν ζωή σκέφτομαι.
Μίσος: Δεν θέλω και δεν πρέπει να ξεχνώ. Από μερικούς ανθρώπους, προτιμώ τα δελφίνια, τους ερωδιούς και τα χαμένα σκυλιά του δρόμου.
Αγάπη: Μπόρεσα να αγαπήσω, όπως ήθελα να αγαπηθώ; Στο ερώτημα αυτό, σκοτώθηκε κι ένα κομμάτι της εφηβείας μου. Πάντως δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι μου κάλυψαν ή κάλυψα «το κομματάκι του απείρου» που λέει η Πολυδούρη.
Ερωτας: Το φρικτό στον έρωτα είναι να αισθάνεσαι ότι δεν σου ανήκει και ότι του ανήκεις. Αλλά η αναζήτηση της αθανασίας, αυτή η υπέρβαση, η γέννα που είναι το αντικείμενο του έρωτα, όλα αυτά αν δεν καταλήξουν σε ένα σεβασμό στον άλλο, καταλήγουν σε αρρώστια.
Προδοσία: Δεν μπορώ να την ξεπεράσω.
Φίλοι: Ανθρωποι που η σκέψη τους με στηρίζει. Το μόνο ιδεολογικό μου μανιφέστο.
Χιούμορ: Επιμένω να το έχω και τις πιο κρίσιμες στιγμές.
Ταινίες και ντοκιμαντέρ
Ο Σταύρος Στρατηγάκος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1956 και σπούδασε μουσική και σκηνοθεσία. Εργάζεται από το 1985 μέχρι σήμερα στην ΕΡΤ. Τιμήθηκε με το Μέγα Βραβείο στο διεθνές κινηματογραφικό φεστιβάλ του Μοντενέγκρο το 1998 για το ντοκιμαντέρ «Το δε τανγκό είναι ο χορός του μέλλοντος». Το ντοκιμαντέρ του «Μελίνα Μερκούρη» διακρίθηκε σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και επελέγη για το διεθνές φεστιβάλ Νέας Υόρκης.
Συμμετείχε με ταινίες του (πολλές εκτός συναγωνισμού) σε διεθνή φεστιβάλ κινηματογράφου, μεταξύ άλλων Θεσσαλονίκης, Μονάχου, Κάρλοβι-βάρι, Μόντρεαλ κ.ά. και σε ειδικές προβολές, σε Ινστιτούτα και Πνευματικά Κέντρα. Σκηνοθέτησε περισσότερες από 30 ταινίες – ντοκιμαντέρ για προσωπικότητες όπως οι Τ. Λειβαδίτης, Ν. Καρούζος, Ν. Βρεττάκος, Φ. Πόπερ, Ν. Μαμαγκάκης, Παπα – Γιώργης Πυρουνάκης, Ν. Ξυλούρης, Γ. Μαυροΐδης, Μ. Θεοδωράκης, Ανδρ. Παπανδρέου, Ελ. Βλάχου κ.ά. Σκηνοθέτησε επίσης σειρές εκπομπών όπως «Τέχνη και Πολιτισμός», «Η πρώτη μου φορά», «Εδώ και σήμερα», «Ματιές από το θεωρείο», «Εκτός», «Επτά συν επτά» κ.ά.