Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος
Μελετήματα Φιλοσοφίας του Δικαίου
εκδ. Παπαζήσης, σελ. 234
Τα «Μελετήματα Φιλοσοφίας του Δικαίου» συγκεντρώνουν, σε αυξημένη δεύτερη έκδοση (1η έκδοση 1980), δεκαέξι πραγματείες γραμμένες από τον ακαδημαϊκό Κ. Ι. Δεσποτόπουλο σε διάφορες ευκαιρίες από το 1951 έως το 2000, με σημερινές προσθήκες και βιβλιογραφική ενημέρωση στις περισσότερες από αυτές.
Τα μελετήματα πραγματεύονται, με μορφή άρθρων ή ανακοινώσεων ή και ως βιβλιοκρισίες, μια ευρεία θεματική ζητημάτων φιλοσοφίας του δικαίου. Μπορούν να καταταγούν σε τρεις κύκλους. Ο πρώτος ανάγεται σε προβληματισμούς μεγάλους, κλασικούς, της γενικής θεωρίας του δικαίου. Εδώ ανήκουν κυρίως οι μελέτες για τους τρόπους της επιστήμης του δικαίου, για τα κενά του δικαίου και για τον όρκο. Ο δεύτερος αναφέρεται σε ζητήματα αμεσότερο πολιτειακά, όπως τις μελέτες για τα δικαιώματα του ανθρώπου από τη σκοπιά της φιλοσοφίας και για τη θάλασσα ως χώρο θεσμών δικαίου. Στον τρίτο κύκλο συγκαταλέγονται μελέτες με αφορμή σκέψεις από έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, ιδίως των προσφιλών στον συγγραφέα Αριστοτέλη (Διανεμητικό και διορθωτικό δίκαιο κατ’ Αριστοτέλη, Η οικογένεια κατ’ Αριστοτέλη) και Πλάτωνα (Σχέσεις της ισότητας προς τη δικαιοσύνη κατά Πλάτωνα, Το περί δύο ισοτήτων χωρίο των «Νόμων» του Πλάτωνος).
Η ποικιλία των πραγματευομένων ζητημάτων προσδίδει στο βιβλίο ένα χαρακτήρα αποσπασματικό, μόνον όμως κατά φαινόμενο. Διότι, αν και θα μπορούσε, εκ πρώτης όψεως, να νομισθεί ότι θεματική του είναι διάσπαρτη, αυτή χαρακτηρίζεται όμως από μια βαθιά ενότητα, που εδράζεται στέρεα αφ’ ενός μεν στην ολότητα της διεισδυτικής ανάλυσης του συγγραφέα, αφ’ ετέρου δε στη σφαιρική φιλοσοφική και πολιτική του αντίληψη. Το ευρύτατο φάσμα που καλύπτει η προβληματική του έργου διαπερνάει σταθερά η αναζήτηση της σχέσης ανάμεσα στη γενική θεωρία του δικαίου προς τη δογματική του δικαίου ή νομική επιστήμη και προς τη φιλοσοφία του δικαίου, ενώ το σύνολο του προβληματισμού ανάγεται στην αναζήτηση της πραγμάτωσης του δικαίου.
Πολλές από τις πραγματείες αποτυπώνουν αντιλήψεις εντελώς πρωτότυπες, όπως εκείνη που τοποθετεί το ζήτημα των κενών του δικαίου στη βάση ενός ριζικού αναστοχασμού με αφετηρία ολική θεωρία του δικαίου, προσωπικά διαμορφωμένη από τον φιλόσοφο. Ή πάλι εκείνη όπου ο συγγραφέας με τη γνώριμή μας παρρησία του διαπιστώνει ότι η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948 και οι μεταγενέστερές της υστερούν και σε φιλοσοφική θεμελίωση και σε νομοτεχνική σύλληψη.
Γλωσσικός πλούτος
Εξάλλου, στα προτερήματα του βιβλίου συγκαταλέγεται και ο γλωσσικός του πλούτος, αφού οι μισές μελέτες είναι γραμμένες στην καθαρεύουσα, ενώ οι άλλες μισές στη λόγια δημοτική, ως αποτέλεσμα της γλωσσικής μεταβατικότητας που χαρακτήρισε την περίοδο συγγραφής.
Η προσέγγιση των διαφόρων ζητημάτων είναι βεβαίως κατ’ αρχήν θεωρητική. Ομως, πολλές από τις πραγματείες αποκρυσταλλώνουν βιώματα του συγγραφέα και είναι γραμμένες με ηθική παρόρμηση, όπως εκείνη όπου ο συγγραφέας καταγγέλλει ως ηθικά σφαλερή και ήδη αντισυνταγματική την πρακτική του δικονομικού όρκου. Εξάλλου, αυτή η βιωματική εμπειρία του δικαίου αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό του συνόλου του έργου και της δράσης του φιλόσοφου. Η εκπληκτική εμβρίθεια των γνώσεων, η εξαίρετη δύναμη της σκέψης συνδυάζονται με την ασυνήθιστη ικανότητα υπαγόρευσης πρακτικών μέτρων ηθικής συμπεριφοράς. Η γνώση κυριολεκτικά μετουσιώνεται σε πράξη.
* Ο Θεόδωρος Π. Φορτσάκης είναι αν. καθηγητής του Τμήματος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.