Οι Βιβλιοθήκες δεν είναι τώρα πια μονάχα κτίρια με ράφια για τα βιβλία και τραπέζια για τους αναγνώστες· έχουν διαχυθεί στον χώρο, δηλαδή στο ηλεκτρονικό διαδίκτυο. Ολοένα και περισσότερα βιβλία μπορούμε να τα διαβάσουμε από τον φορητό μας υπολογιστή, όποια ώρα θέλουμε και πολύ συχνά δωρεάν. Φυσικά, δύσκολα διαβάζει κανείς ένα ολόκληρο βιβλίο στη μικρή οθόνη του, όμως οι επαγγελματίες, οι ερευνητές (για να χρησιμοποιήσω μια βαρύγδουπη λέξη), πολύ σπάνια χρειάζονται ολόκληρο το βιβλίο· δυο-τρεις σελίδες του μονάχα: Σε ποιο στίχο, σε ποια συλλογή αναφέρεται στον Κανάρη ο Βικτώρ Ουγκώ, και τι ακριβώς λέει, πώς παρουσιάζουν τον Σολωμό τα ελληνικά και τα ευρωπαϊκά λεξικά του 19ου αιώνα, και τα παρόμοια.
Ο προσεκτικός αναγνώστης μπορεί εδώ ν’ απορήσει: Μα υπάρχουν νεοελληνικά εγκυκλοπαιδικά λεξικά του 19ου αιώνα; Και βέβαια· ένα εντυπωσιακής πληρότητας λεξικό, εφτά χοντροί τόμοι, κυκλοφόρησε στα τέλη του αιώνα και ολοκληρώθηκε στις αρχές του 20ού -ξεφυλλίζοντάς το αποκτούμε μια πολύ καλή εικόνα των δυνατοτήτων και των γνώσεων της ελληνικής λογιοσύνης εκείνων των χρόνων- και η προσωπική εικόνα που έχω αποκομίσει από το εγχείρημα είναι εξαιρετικά θετική.
Ας αφαιρέσουμε τώρα λίγο βάρος από τη λέξη ερευνητής. Φυσικά υπάρχουν οι επαγγελματίες, και φυσικά είναι αυτοί που θα κάνουν πάντα μεγαλύτερη και κυρίως συστηματική χρήση των δυνατοτήτων βιβλιοθηκών και Διαδικτύου· υπάρχουν όμως και οι απλοί φιλέρευνοι ή απλώς φιλοπερίεργοι, που κάποια στιγμή ψάχνουν μια ετυμολογία, μια δύσκολη λέξη, ή αν ο μεγάλος σεισμός της Κορίνθου έγινε τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο του 1858, τι πληθυσμό είχε η Πελοπόννησος όταν ξέσπασε η Επανάσταση, πόσο διαδεδομένος ήταν ο Ερωτόκριτος τα ίδια εκείνα χρόνια.
Ολοι μας έχουμε κατά καιρούς τέτοιας λογής απορίες· κι αν δεν έχουμε πρόχειρο το τηλέφωνο ενός φίλου που μπορεί να μας βρει τη λύση, τις αφήνουμε και τις ξεχνάμε – είναι αδύνατον να τις λύσουμε μονάχοι.
Κοντά στις γενικού τύπου, όμως, απορίες ενός μορφωμένου, ακόμα κι οι ειδικευμένοι, οι επαγγελματίες, συχνά συμβαίνει ν’ αναζητούν κάποια πληροφορία από γειτονικό ή λίγο πιο απομακρυσμένο πεδίο: Κάθε γνώση που έχουμε, μας γεννά καινούργιες απορίες.
Το Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή
Στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και ειδικότερα στη Βιβλιοθήκη του -μια από τις πλουσιότερες δημόσιες βιβλιοθήκες μας και σίγουρα από τις πιο καλά οργανωμένες- λειτουργεί εδώ και καιρό μια ομάδα που επιδιώκει να βρει τρόπους και να διευκολύνει από πολλούς δρόμους την έρευνα – τη βαρύγδουπη είτε την πιο ελαφριά.
Την Ανοιξη του 2002 κυκλοφόρησε (από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) το Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες, Λεξικά, Εγχειρίδια, Κατάλογοι, Ευρετήρια, Χρονολόγια κ.ά., δηλαδή ένα βιβλίο όπου μπορεί κανείς να βρει, ταξινομημένα σε κατηγορίες και θέματα, όσα βιβλία απαντούν σε άμεσα ερωτήματα που σχετίζονται με νεοελληνικές σπουδές ιστορία, φιλολογία, καλές τέχνες, φιλοσοφία, γλώσσα, οικονομία, γεωγραφία, κοινωνική οργάνωση – το βιβλίο το είχε παρουσιάσει στην Καθημερινή ο Κυρ. Ντελόπουλος (17.12. 2002), και από πέρυσι κυκλοφορεί σε καινούργια εμπλουτισμένη έκδοση.
Από το 1470 ώς το 1900
Αλλά σήμερα έχουν ανοίξει, είπαμε, καινούργιοι δρόμοι: το Διαδίκτυο. Ετσι, με τις δυνατότητες που προσέφερε η χρηματοδότηση του κοινοτικού προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», η Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης αποτόλμησε ένα πολύ πιο φιλόδοξο βήμα: Ανέλαβε όχι μόνο να εμφανίσει στο Διαδίκτυο αυτό το Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή (φυσικά με την άδεια του εκδότη και των επιμελητών του), αλλά και να σαρώσει, όπως λέμε, ηλεκτρονικά όσο το δυνατόν περισσότερες βιβλιογραφίες, λεξικά, χρονολόγια κ.λπ., ώστε όχι απλώς να τα μαθαίνει, παρά με τρόπο απλό και εύκολο να μπορεί να τα διαβάσει ο ενδιαφερόμενος από το Διαδίκτυο. Παράλληλα, και προσθετικά, ο κόμβος αυτός εμπλουτίστηκε με έναν μεγάλο αριθμό ελληνικών ή ελληνικού ενδιαφέροντος εντύπων, με αρχειακό υλικό για την Κρήτη, καθώς και με «συνδέσμους» που να οδηγούν κατευθείαν σε βιβλία ή άλλου τύπου βοηθήματα, ξενόγλωσσα είτε ελληνικά, που είναι διαθέσιμα από άλλες, ελληνικές και ξένες βάσεις. Πιο αναλυτικά, υπάρχουν τέσσερις ψηφιακές συλλογές: Ο Νεοελληνιστής, ως ψηφιακή βάση δεδομένων, και με τα σαρωμένα εγχειρίδια, το Ταμιευτήριο Ελληνικής Ψηφιακής Βιβλιογραφίας 15ος-19ος αιώνας, όπου θησαυρίστηκαν έντυπα της περιόδου 1476-1900 -και που ελπίζουμε να εμπλουτίζεται διαρκώς-, ένα ακόμα ταμιευτήριο περιηγητικών κειμένων από την πλούσια συλλογή του Πανεπιστημίου Κρήτης, και τέλος, μια ψηφιακή βάση έντυπου και αρχειακού υλικού για την Κρήτη, που την ονομάσαμε τιμητικά Μάρκος Μουσούρος.
Σωρεία πληροφοριών
Ο κόμβος αυτός ονομάστηκε «Ανέμη» – «δώσ’ της μπάτσο να γυρίσει, παραμύθι ν’ αρχινήσει». Μπάτσος είναι βέβαια η πληκτρολόγηση της διεύθυνσης http//:anemi.lib.uoc.gr, και τότε αρχίζει να ξετυλίγεται το νήμα των πληροφοριών: Τον ένα δρόμο τον ανοίγει, πάντα, το Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή – στην ηλεκτρονική μορφή του: Από τα περιεχόμενα ή το θεματικό ευρετήριο εντοπίζει κανείς αν υπάρχει κάποιο σχετικό βοήθημα που να υπόσχεται απαντήσεις. Μπορεί να υπάρχουν πολλά – και παρά τη χαμηλή ανάπτυξη των νεοελληνικών σπουδών, υπάρχουν πολύ περισσότερα απ’ όσα συχνά υποψιάζονται ακόμη και οι ειδικευμένοι σε μερικά πεδία.
Πόσοι ξέρουν, λόγου χάρη, ότι σ’ ένα βιβλίο τυπωμένο το 1849 στην Πόλη από κάποιον Αλέξανδρο Λεμονίδη, υπάρχουν χρήσιμες πληροφορίες για τα προϊόντα όλης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και για το εμπόριο της εποχής, ή πως από τα τέλη του 19ου και σ’ όλο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα κυκλοφορούσαν, σχεδόν για κάθε πόλη της Ελλάδας, «εμπορικοί οδηγοί», όπου εκτός από τους εμπόρους κάθε είδους, βρίσκει κανείς και τους δικηγόρους, τους γιατρούς, τα μαγαζιά, τα ξενοδοχεία, τα καφενεία, ώς και τα κομμωτήρια με ονόματα και διευθύνσεις; Ή, πάλι, πόσοι ξέρουν ότι αν το χωριό τους βρίσκεται στα όρια της «παλιάς Ελλάδας» μπορούν να βρουν πάμπολλα στοιχεία (αριθμό κατοίκων, αποστάσεις από τα γύρω μέρη, λίγα ιστορικά κ.λπ.) στην Ελληνική χωρογραφία. Γεωγραφία, ιστορία, στατιστική πληθυσμού και αποστάσεων, του Ιωάννη Εμμ. Νουχάκη, που εκδόθηκε το 1901;
Οι επαγγελματίες ερευνητές δεν περιμένουν βεβαίως να μάθουν από τον κόμβο «Ανέμη» ότι μπορεί κανείς να βρει μια βιβλιογραφία για όλα τα νεοελληνικά βιβλία που έχουν εκδοθεί από τις απαρχές της τυπογραφίας έως το 1900. Μπορούν όμως από το σπίτι τους να αναζητήσουν όποιο λήμμα του Legrand ή των περισσότερων συμπληρωμάτων του θελήσουν, όποιο λήμμα του χρησιμότατου Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού, αρκετούς «εμπορικούς οδηγούς», ή μέσω των συνδέσμων που θα παρέχει να φτάσουν αμέσως στο τόσο πολύτιμο, και έως σήμερα ουσιαστικά αχρησιμοποίητο λόγω της σπανιότητάς του, παγκόσμιου βιογραφικού λεξικού του 19ου αιώνα που έχει εκδοθεί στη Γαλλία από τον Vapereau, ή σε κάποιο από τα άλλα βιογραφικά λεξικά, τα πολύτομα – ακόμα και στην περίφημη Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό.
Το Ταμιευτήριο ελληνικής ψηφιακής βιβλιογραφίας 15ος-19ος αιώνας και το αντίστοιχο των περιηγητικών κειμένων απευθύνεται περισσότερο στους ειδικούς χρήστες: Για την ώρα, περιλαμβάνει 8.000 βιβλία και φυλλάδια από την ψηφιακή βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης· μελλοντικά προγραμματίζεται και ένα ενιαίο ευρετήριο ελληνικών εθνικών βιβλιογραφιών.
Γιατι ακριβώς ο στόχος της «Ανέμης» δεν είναι μόνο η ψηφιοποίηση, είναι και η αναζήτηση άλλως κόμβων όπου παρέχεται ψηφιοποιημένο υλικό κάθε είδους, ώστε με τη δημιουργία «συνδέσμων» (να το πω links για να το καταλάβουμε όλοι;) να οδηγείται κάποιος γρήγορα και εύκολα στο αντικείμενο που γυρεύει. Και παράλληλα στο στόχαστρό της δεν βρίσκονται μονάχα οι επαγγελματίες ερευνητές· όχι, το φάσμα που αναζητούμε είναι πλατύ, από τον προπτυχιακό φοιτητή στον μεταπτυχιακό, και πιο πέρα, στον κάθε φιλέρευνο και φιλοπερίεργο.
Μετέωρο το επόμενο βήμα
Και το επόμενο βήμα; Γιατί δεν είναι βέβαια η «Ανέμη» ο μόνος κόμβος που εξυπηρετεί τις νεοελληνικές σπουδές. Το επόμενο βήμα δεν το έχουμε σχεδιάσει ακόμα – κι εδώ ο πληθυντικός ας νοηθεί ευρύτατος· αναφέρεται στο σύνολο της ερευνητικής κοινότητας. Δεν το έχουμε σχεδιάσει, όμως όλοι το σκεφτόμαστε, το αναζητάμε, και ως άτομα το συζητάμε μεταξύ μας· φαντάζομαι ότι σύντομα κάποιος πρέπει να αναλάβει την πρωτοβουλία του συλλογικού συντονισμού.
Επειδή σε λίγο η σωρεία των πληροφοριών θα είναι τόση, και τόσο ανόμοιας αξιοπιστίας, που θα αποθαρρύνει τους σοβαρούς χρήστες του Διαδικτύου. Πρέπει, λοιπόν, γρήγορα να βρούμε τρόπους να συνδέσουμε τους ποικίλους κόμβους που εξυπηρετούν την έρευνα του νεότερου ελληνισμού, να επινοήσουμε τους τρόπους εισόδου: φαντάζομαι έναν καλά διαρθρωμένο θεματικό κατάλογο, κι από δίπλα βοηθητικές, αλφαβητικά ταξινομημένες πόρτες: πρόσωπα, λέξεις, τοπωνύμια, λέξεις-κλειδιά, ίσως και χρονολόγια. Η Ευρωπαϊκή Ενωση, με τη χρηματοδότηση του προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», μας έδωσε μια γερή σπρωξιά· η αξιοσύνη μας θα φανεί αν κατορθώσουμε και διευκολύνουμε ένα ευρύ σύνολο πολιτών να κάνει και χρήση των πληροφοριών που προέκυψαν.
* Ο Αλέξης Πολίτης διδάσκει Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.