Το 1914 μια σουφραζέτα στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου αντικρίζοντας μιαν ανάρμοστη, όπως θεώρησε, απόδοση του γυναικείου φύλου, προσπάθησε να καταστρέψει έναν πίνακα που απεικόνιζε τη θεά Αφροδίτη σε πλαγιαστή στάση. Δεν ήταν σύνηθες η Αφροδίτη να παρουσιάζεται από την πλάτη, και μόνο ο Βελάσκεθ τη ζωγράφισε, όχι ξανθιά αλλά καστανή. Και όπως φάνηκε και στη σουφραζέτα εκείνη, θα μπορούσε η θεά αυτή να είναι οποιαδήποτε νέα γυναίκα. Και αυτό είναι που συμβαίνει με τα έργα του Βελάσκεθ· άσχετα αν το θέμα τους είναι κοσμικό, ιερό ή μυθολογικό, αυτά που κρύβονται πίσω από την επιφάνεια είναι τόσα όσα και αυτά τα οποία εμφανίζονται πάνω σ’ αυτήν.
Πραγματικότητα και φαντασία
Πώς, όμως, ο Βελάσκεθ έμαθε την τεχνική αυτή να συγχωνεύει ρεαλιστικά το φανταστικό με το πραγματικό, παραμένει μυστήριο. Τώρα, καθώς γράφει ο «Εκόνομιστ», μια νέα έκθεση -η μεγαλύτερη του Βελάσκεθ εδώ και 30 χρόνια- προσφέρει στους θεατές της την ευκαιρία αν όχι να απαντήσουν το αίνιγμα αυτό, τουλάχιστον να το ξαναθέσουν, να το αντιμετωπίσουν εκ νέου. Ο Βελάσκεθ γεννήθηκε στη Σεβίλλη το 1599 και ξεκίνησε ζωγραφίζοντας σκηνές των δρόμων και της καθημερινής ζωής, γνωστές με το όνομα bodegones.
Τέτοιο είναι το πρώτο του σπουδαίο έργο «Σκηνή στην κουζίνα με τον Χριστό στο σπίτι της Μάρθας και της Μαρίας» που κατ’ ουσίαν είναι δύο έργα σε ένα. Θέμα η ιστορία από την Καινή Διαθήκη για την επίσκεψη του Χριστού, στην οποία η Μαρία Μαγδαληνή κάθεται μπροστά στα πόδια του και η Μάρθα παραπονιέται ότι αυτή είναι φορτωμένη με όλες τις δουλειές. O Χριστός την παρατηρεί ότι απασχολεί το μυαλό της με πολλά μάταια πράγματα και επιδοκιμάζει τη Μαρία ότι ανταποκρίνεται στη ζωή του πνεύματος. Αυτή η σκηνή, αποδίδεται στην επάνω, δεξιά γωνία του πίνακα, ενώ τα άλλα τρία τέταρτα κατέχει μια σκηνή στην κουζίνα ενός φτωχικού σπιτικού. Μια υπηρέτρια με τα μάτια φουσκωμένα σαν μόλις να είχε κλάψει τρίβει σκόρδο με το γουδοχέρι μέσα στο μπρούντζινο γουδί, ενώ πίσω της η γριά κυρά της τη μαλώνει για κάποιο λόγο που δεν βλέπει ο θεατής, αλλά που έφερε τα δάκρυα στα μάτια της νεαρής γυναίκας. Πάνω στο τραπέζι είναι αραδιασμένα προσεκτικά, σαν να πρόκειται για ιερά αντικείμενα, σκόρδα και φλούδες σκόρδου, ένα πιάτο με τέσσερα ψάρια συμμετρικά βαλμένα ανά δύο, μια κανάτα και ένα άλλο πιάτο με δύο κάτασπρα αυγά επάνω του και ένα κουτάλι.
Στο έργο αυτό εμφανίζεται για πρώτη φορά το οπτικό αυτό «τρικ» του Βελάσκεθ που έγινε αθάνατο αργότερα στις «Μενίνας», της αντίθεσης του ενεργού με τον στοχαστικό βίο, στη μια η κλαμένη υπηρέτρια με τα σκόρδα και στην άλλη, ο Χριστός που εγκρίνει τη ζωή του πνεύματος. H αντίστιξη αυτή επιτρέπει στον Βελάσκεθ να αποτυπώσει ταυτόχρονα διαφορετικές όψεις της πραγματικότητας, το παρελθόν και το παρόν, το πραγματικό και το φανταστικό.
Το 1623, στην αυλή πια της Μαδρίτης, ο Βελάσκεθ επαναλαμβάνει το «τρικ» αυτό στο πορτρέτο του πρίγκιπα Μπαλτάσαρ Κάρλος, τον οποίο παρουσιάζει έφιππο στο πρόσθιο μέρος του πίνακα και τον βασιλιά στο πίσω μέρος, σαν μια μικρή, μακρινή φιγούρα.
Ο Βελάσκεθ ήξερε πολύ καλά τι ήθελε και πώς να το πετύχει. Ως αυλικός ζωγράφος (και υπεύθυνος της βασιλικής συλλογής), γνώριζε ότι κανείς νέος ζωγράφος δεν μπορούσε να ξεπεράσει τον Τιτσιάνο, τον Τιντορέτο, τον Ρούμπενς. Ετσι ούτε καν προσπάθησε. Αντίθετα, επικεντρώθηκε στα δικά του δημιουργήματα καταλαβαίνοντας ότι η πολυσημία των έργων του ήταν εκείνη που τελικά θα προσείλκυε και θα συγκρατούσε την προσοχή του θεατή. Με πλούσια χρώματα και σχήματα, οι επιφάνειες τραβούν μέσα τους το βλέμμα, δίνοντάς τους την εντύπωση ότι τα απεικονιζόμενα είναι πραγματικά.
Γνώστης και συλλέκτης ο κύριος του Βελάσκεθ, βασιλιάς Φίλιππος Δ΄, γνώριζε ότι η μεγάλη τέχνη αγλάιζε το κύρος της μοναρχίας. Είχε και τη φρόνηση να τιμάει την καλλιτεχνική αξία πάνω από την κολακεία. Στη δεκαετία του 1640, ο κληρονόμος του άρχισε να χάνει τις επικράτειές του. Τα άλγη του βασιλιά φαίνονται μέσα από το πορτρέτο που του ζωγράφισε ο Βελάσκεθ, το 1656.
Αναπαράσταση της αναπαράστασης
Οπως κατάλαβε ο βασιλιάς, ο ζωγράφος του ένιωθε καθήκον του να ζωγραφίσει ό, τι έβλεπαν τα μάτια του εμπρός του. Με αντικειμενικότητα. Ο Μισέλ Φουκό έχει αποκαλέσει τις «Μενίνας», το αριστούργημα του Βελάσκεθ με την οικογένεια του βασιλιά Φιλίππου «αναπαράσταση της αναπαράστασης». Και αυτό είναι κάτι που, καθώς φανερώνει τούτη η έκθεση, μπορεί να ειπωθεί για όλη τη δουλειά του Βελάσκεθ.