Ξεκινάει με μια ταριχευμένη αγία σε μια εκκλησία της Μπολόνια. Είναι η Σάντρα Κατερίνα ντε Βίγκρι μέσα σε μια γυάλινη θήκη, με κόκκινο το νεκρό της πρόσωπο, τα δάχτυλά της μαυρισμένα και τριγύρω τα πράγματα που αγαπούσε όταν ήταν στη ζωή· μια μικρή βιόλα, οι ιδιόγραφες προσευχές της και οι ζωγραφιές της, η Μαντόνα με το Βρέφος κι ένας Χριστός βουτηγμένος στο αίμα του μαρτυρίου του.
Εχει τη στάση του ζωντανού ανθρώπου, αλλά δεν είναι. Τι, όμως, ξεκινάει από αυτό το ταριχευμένο πτώμα που στέκει όρθιο σαν ζωντανός άνθρωπος; Η μελέτη και η έρευνα των ποικίλων τρόπων με τους οποίους το πνεύμα γυρεύει μορφή στον σύγχρονο κόσμο. Μετά τον Διαφωτισμό πολλοί έχουν απορρίψει την πίστη στον Θεό, όμως πολλοί είναι και εκείνοι που πιστεύουν ότι κάτι ξεχωριστό και ουσιώδες εμψυχώνει τα ανθρώπινα πλάσματα, καθιστώντας τα κάτι περισσότερο από το σύνολο των μερών τους. Η ψυχή είναι αναντικατάστατη, βρίσκεται πέραν της περιγραφής και όμως, αν δεν την καταλάβουμε, πώς μπορούμε να μιλήσουμε για τον εαυτό μας;
Μιλώντας για το ανύπαρκτο
Το βιβλίο της Μαρίνας Γουόρνερ Phantasmagoria: Spirit Visions, Metaphors and Media που εκδόθηκε πρόσφατα (Oxford, 384 σελ., 18,99 στερλίνες) έχει ακριβώς αυτό το θέμα· πώς μπορούμε να μιλήσουμε για πράγματα που δεν υπάρχουν. Μιλάει για τις εικόνες που επιλέγουμε για να μορφοποιήσουμε άυλες οντότητες και για τις μεταφορές τις οποίες εφευρίσκουμε για να αποδώσουμε το ασώματο. Μιλάει, καθώς γράφει η Χίλαρι Μάντελ στην «Γκάρντιαν», για τις μορφές που παίρνουν οι νεκροί στη ζωή· σε φιλμ, σε κερί, σε πνευματιστικές φωτογραφίες των Βικτωριανών που σήμερα δεν θα παραξένευαν, πολύ περισσότερο δεν θα τρόμαζαν ούτε τα παιδιά. Το βιβλίο παίρνει μαζί του τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι από τον Ντάντε στην Τζ. Κ. Ρόουλινγκ, στον Πίτερ Παν και τον Ζαν Πολ Μαρά, από τον Αριστοτέλη στον Μαγκρίτ. Μιλάει για την ομίχλη και την αχλύ, τον αιθέρα, τους σωσίες, τα βαμπίρ και τους μαγικούς φανούς. Μιλάει για θαύματα με τον θαυμάσιο τρόπο που γράφει η εξαιρετική τούτη μυθογράφος και επιπλέον είναι γόνιμο βιβλίο, γιατί στέλνει τον αναγνώστη του σε άλλα βιβλία, φιλοσοφίας και ποίησης, ιστορίας της επιστήμης και θεολογίας.
Αρση των ορίων
Εύκολα πείθονται οι άνθρωποι ότι οι νεκροί ζουν ή ότι μπορούν να πράττουν όπως οι ζωντανοί. Πάνω σε αυτήν την πίστη έχουν στηθεί ολόκληρες βιομηχανίες φαντασίας και τρόμου. Και εύκολα πείθονται ότι οι ζωντανοί είναι νεκροί, όπως σε εκείνες τις «σεάνς» των Βικτωριανών, όταν ένα χέρι ή κάποιο άλλο μέλος του σώματος ενός μέντιουμ ενσαρκώνει το αντίστοιχο μέλος του νεκρού. Σήμερα, όμως, με την τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας, η ποικιλία και η ποιότητα των εικόνων καθιστούν το σύγχρονο πνεύμα συνεργό. Το Ιντερνετ έχει δημιουργήσει μια νέα γενιά που δεν μπορεί να διακρίνει την «κλοπή», τι είναι ψεύτικο και τι αληθινό. «Η τεχνολογία», όπως γράφει η συγγραφέας, «έχει εντελώς αλλάξει την αυτογνωσία μας». Το πρόβλημα του σύγχρονου πολιτισμού είναι η «ορατότητα» και η «αφάνεια» όπου ορατό συνήθως είναι ό, τι δείχνουν τα ΜΜΕ. Οι προπροηγούμενες γενιές δεν αντιμετώπιζαν το πρόβλημα.
Θίγοντας τέτοια ζητήματα, το βιβλίο καθίσταται εξαιρετικά σύγχρονο, ακόμη και όταν τα παραδείγματά του είναι παλιά. «Η πιο αναπάντεχη ανακάλυψή μου, όσο έγραφα το βιβλίο», λέει αλλού, «ήταν ότι η Βικτωριανή επιστήμη εφάρμοζε αυστηρές, εργαστηριακές μεθόδους στην προσπάθειά της να αποδείξει την ύπαρξη της πνευματικής δύναμης και των φαντασμάτων». Και, αναφορικά με τις αυταπάτες των πνευματιστών εκείνων, γράφει ότι «είναι αφορμή αμηχανίας για όσους πιστεύουν στην αληθινή, διανοητική προσπάθεια, το γεγονός ότι τόσο πολλοί συνετοί άνθρωποι τότε, άνδρες και γυναίκες, έπεσαν θέματα μιας τέτοιας παραπλάνησης…».
Πριν από την ψυχολογία
Ισως να μην είναι σωστό να αντιμετωπίζουμε με τέτοια συγκατάβαση τους παλιότερους. Αγνοούσαν παντελώς την περιοχή όπου οι πνευματιστικές τους απόπειρες τους οδηγούσαν; Η Γουόρνερ αναφέρεται στην εποχή τους, ώς την εποχή πριν από την ανακάλυψη του υποσυνείδητου. Ηταν γνωστό, αλλά με μια πιο φαντασιακή μορφή και τρόπο, όπως θα μπορούσαμε να πούμε, ότι η Αυστραλία υπήρχε κατοικημένη και πριν από την ανακάλυψή της από τους Ευρωπαίους.
Ο ρόλος της φαντασίας
Οι παλιοί Βικτωριανοί εκείνοι, αντιμέτωποι με κάτι που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν, αναπλήρωναν τα κενά με γεννήματα της δικής τους φαντασίας. Εβλεπαν με τη φαντασία ό, τι τα μάτια τους δεν μπορούσαν να διακρίνουν. Οπως το θέτει η συγγραφέας: «Το μυαλό οπισθοχωρεί μπροστά στο α-νόητο. Η α-νοησία, όπως και η αμορφία, είναι σκάνδαλο για τη λογική, και η λογική προσπαθώντας να το εξαφανίσει, δημιουργεί φαντασίες…».
Ετσι, το βιβλίο τούτο είναι μια ισχυρή μαρτυρία για τον κυρίαρχο ρόλο της φαντασίας. Είναι ένα έργο ουμανιστικό και συνάμα συναρπαστικό ανάγνωσμα. Μερικές φορές ο αναγνώστης ίσως νιώσει χαμένος μέσα στις δαιδαλώδεις προτάσεις της συγγραφέως, αν όμως επιμείνει, συγκεντρωθεί και συνεχίσει, θα ανακαλύψει ότι στο τέλος του λαβυρίνθου βρίσκονται πολύτιμοι θησαυροί.