Α υτές τις μέρες που η επαναλειτουργία του «Παλλάς» γεμίζει με ζωηρό πλήθος τη Βουκουρεστίου, που το «Clemente», στη θέση του παλιού «Μπραζίλιαν», μαζεύει κόσμο πρωί – βράδυ, και ενώ ακόμη η Στοά Σπυρομήλιου παραμένει λαμπερά κενή εν αναμονή των νέων ενοίκων της, παίρνουμε μια γεύση για το τι μπορεί να κάνει ένα κτίριο στη ζωή της πόλης. Ξεχειλίζει ευημερία η Βουκουρεστίου, έχει ξαναζωντανέψει για τα καλά, και αν σηκώσουμε το βλέμμα θα δούμε τη μαρκίζα από «νέον» του «Παλλάς» αναμμένη και πάλι. Προς τη Σταδίου, η Αθήνα ποτέ δεν έδειχνε τέτοια πολυτέλεια, αλλά δεν είναι τα ακριβά καταστήματα, είναι κάτι από το ίδιο το κτίριο, από τις στοές του, τα μυστικά του περάσματα, τις εγκάρσιες τομές του, που ενώνουν δρόμους, τετράγωνα και επιθυμίες, αυτό που εν τέλει κάνει τόσο συναρπαστική την εμπειρία να το ζεις.
Το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού είναι και πάλι το κτίριο-ναυαρχίδα της αστικής Αθήνας, ένα ρόλο που τον ξέρει καλά, αφού τον έχει αναλάβει με επιτυχία από τα χρόνια του Μεσοπολέμου.
Ενα κουτί σοκολάτες, ένα εισιτήριο για θέατρο ή κινηματογράφο, ένα σημείο συνάντησης. Κλιμακοστάσια, κομψότητα, καθίσματα στο πεζοδρόμιο. Αρ ντεκό οροφές και κοσμικές πρεμιέρες. Ιστορίες ανθρώπων ξετυλίγονται μέσα και γύρω από το κτίριο, από το 1940 όταν άνοιξε ο «Ζonars», λίγο πριν από τον πόλεμο, και ακόμη πιο παλιά, αφού το κτίριο γεννήθηκε στα χαρτιά το 1926, όταν το ΜΤΣ που ήταν ιδιοκτήτης του μεγάλου οικοπέδου, όπου βρίσκονταν οι βασιλικοί στάβλοι, προκήρυξε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό. Η δυσωδία από τους στάβλους αντικαταστάθηκε -σε καιρούς αβασίλευτης δημοκρατίας- από προθήκες αστικού πολιτισμού. Ηταν μια εξέλιξη και επιπλέον η ενσάρκωση μιας υψηλής φιλοδοξίας.
Αυτή τη διαδρομή την ακολουθεί βήμα προς βήμα, στην ουσία τη συνθέτει, συγκολλώντας θραύσματα, αφού λίγα ήταν γνωστά, ο αρχιτέκτων Βασίλης Κολώνας. Αφηγείται το αστικό παραμύθι της πρωτεύουσας, τη γέννηση ενός κτιρίου που στα μάτια των Αθηναίων της εποχής καθρέφτιζε την καλή ζωή, την ύλη και το πνεύμα μαζί, την ευρωπαϊκή ευμάρεια.
Ερευνα και αναδρομή
Είναι λεύκωμα το βιβλίο «Το Μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού»; Θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς έτσι, αν παρασυρθεί από τον πλούτο της εικονογράφησης. Αλλά θα υποτιμούσε το βάρος του βιβλίου, που παράγγειλε και εξέδωσε το Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς, αν δεν έδινε τα εύσημα που αναλογούν στο ερευνητικό σκέλος, αυτό που κάνει τη μελέτη του Βασίλη Κολώνα μια πύλη μέσα από την οποία τρυπώνουμε στα άδυτα των αδύτων, καθώς κυλάμε πίσω στον χρόνο. Αυτή η ιστορική αναδρομή είναι παράλληλα και η πρώτη συγγραφή ενός κεφαλαίου αθηναϊκής ιστορίας. Με δεδομένο το πρόβλημα των αρχείων στην Ελλάδα, αφού η αντίστοιχη κουλτούρα είναι αναιμική, πόσω μάλλον με την πάροδο τόσων ετών, πολέμων, μετακομίσεων, φυσικών απωλειών. Αλλά κάθε τι που έγινε δυνατό να εξευρεθεί έχει τη θέση του στο βιβλίο αυτό, που μαζί με την ιστορία του Μεγάρου του ΜΤΣ μάς αφηγείται την περιπέτεια της Αθήνας του 20ού αιώνα και των ανθρώπων της, που πίστεψαν σε μια καλύτερη ζωή.
Γιατί, το κτίριο αυτό δεν ήταν τίποτε άλλο από μια κιβωτός που ευαγγελιζόταν την ευημερία. Ηθελε να αντανακλά ένα ορισμένο αστικό ήθος και δεν είναι τυχαίο ότι τα ζαχαροπλαστεία στην Πανεπιστημίου, ο «Φλόκας» και ο «Ζόναρς», που άνοιξαν κατά ειρωνική σύμπτωση λίγο πριν από το ξέσπασμα του πολέμου το 1940 για να επαναλειτουργήσουν μετά, συγκέντρωναν διασημότητες, πολιτικούς και απλούς αστούς, που όλοι μοιράζονταν την επιθυμία να είναι κομμάτι ενός κόσμου.
Υψηλές φιλοδοξίες
Αλλά και το ίδιο το κτίριο, έτσι όπως αναδύθηκε από τα έγκατα της αθηναϊκής γης, συμπυκνώνει συμβολισμούς και σηματοδοτεί εξελίξεις. Από μόνο του, όχι μόνο ως μέγεθος, που ήταν εντυπωσιακό στην Αθήνα των μικρών ιδιοκτησιών και των χαμηλών κατασκευών, αλλά και ως ύφος, αφού εκσυγχρόνιζε ριζοσπαστικά αλλά όχι απειλητικά το αισθητικό λεξιλόγιο του γηρασμένου κλασικισμού, ήταν μία καινοτομία. Περισσότερο όμως και από μέγεθος και από στυλ ήταν οι λειτουργίες, οι χρήσεις, αυτές που έγιναν στο βιβλίο του Βασίλη Κολώνα η μαγική αφετηρία μιας διήγησης, που έδιναν στο κτίριο έναν άλλον ρόλο.
Γιατί, αν σκεφτούμε την Αθήνα της δεκαετίας του ’20, στον βαθμό που μας επιτρέπουν η φαντασία, οι φωτογραφίες και οι γνώσεις μας, ο σχεδιασμός και η ανέγερση ενός τέτοιου μεγάρου με αρχική πρόβλεψη για στέγαση μεγάλου πολυτελούς ξενοδοχείου, καταστημάτων, γραφείων, εστιατορίων, κινηματογράφων και θεάτρων καθώς και μιας στοάς, στο ύφος ενός μοντέρνου ευρωπαϊκού passage, και όλα αυτά επενδεδυμένα με ακριβά υλικά, έγχρωμα μάρμαρα και φωτιστικά οροφής, μεγάλες προθήκες ολόγυρα και ατέλειωτες σειρές παραθύρων με θέα τις βασικές αρτηρίες της πρωτεύουσας, ήταν ένα άλμα για όλη την πόλη. Το γέμισμα αυτού του κενού στην καρδιά της Αθήνας, που το κάλυπταν οι στάβλοι και τα χαμηλά κτίσματά τους, απέναντι στο Ιλίου Μέλαθρον, κοντά στην Ακαδημία και τα άλλα νεοκλασικά δημόσια κτίρια, ήταν ένα βήμα για την αστική ολοκλήρωση.
Λίγο πιο κάτω, όταν θα ολοκληρωνόταν το ΜΤΣ προς την οδό Πανεπιστημίου (γιατί πρώτα χτίστηκε η πτέρυγα προς τη Σταδίου), η Τράπεζα της Ελλάδος θα ύψωνε παράλληλα το δικό της μέγαρο, δίνοντας στην κεντρική Αθήνα ένα πιο συμπαγές αστικό εκσυγχρονιστικό ύφος. Αλλά, το ΜΤΣ ήταν πάνω απ’ όλα μία ιδέα. Πέρα από μια μεγάλη επένδυση, το κτίριο ήταν ένα θεματικό πάρκο της εποχής, ένα mall, μια plaza, μια πόλη μέσα στην πόλη και παράλληλα ένα πρότυπο και ένας πόλος συσπείρωσης της εξευρωπαϊσμένης αθηναϊκής αστικής τάξης.
Δίψα για ζωή
Αλλά για τους περισσότερους εν ζωή σήμερα Αθηναίους, το ΜΤΣ είναι η δίψα για ζωή που κατέκλυσε την Αθήνα μετά το 1948-50, όταν με καθυστέρηση, λόγω εμφυλίου, διεκδικούσε την ένταξή της στον σύγχρονο αστικό κόσμο. Οι πρεμιέρες στο «Παλλάς», συχνά με την παρουσία της βασιλικής οικογένειας, ήταν κοσμικά γεγονότα και την εποχή εκείνη πριν από την τηλεόραση, οι κινηματογραφικές πρεμιέρες συγκέντρωναν όμορφες και καλοντυμένες παρουσίες, αντρών και γυναικών.
Η ακμή του ΜΤΣ στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 άρχισε να φθίνει σταδιακά και κυρίως μετά το 1980 η παρακμή είχε γίνει φανερή. Αλλά το θάμπωμα της λάμψης του πήγαινε μαζί με την πτωτική τάση όλου του αθηναϊκού κέντρου. Πριν από 10 χρόνια, ελάχιστοι θα μπορούσαν να δουν προοπτικά τη σημερινή αναγέννηση του Μεγάρου από τον Ομιλο Πειραιώς και το αρχιτεκτονικό γραφείο του Γιάννη Κίζη. Η νέα ζωή του Μεγάρου μιλάει για τη νέα δυναμική της Αθήνας στις αρχές του 21ου αιώνα. Ολα όμως θα έμοιαζαν ρηχά και ενδεχομένως δυσερμήνευτα αν δεν μπορούσε κανείς να φωτίσει το παρελθόν, να δει πώς η Αθήνα φιλοξένησε ένα τέτοιο αστικό όνειρο.
Νέοι αρχιτέκτονες και νέες ιδέες
Οι δύο νεαροί αρχιτέκτονες, ο Βασίλης Κασσάνδρας και ο Λεωνίδας Μπόνης, οι νικητές του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, είχαν και οι δύο σπουδάσει στην Ecole des Beaux Arts στο Παρίσι και ως νέοι, γεννημένοι στο γύρισμα του αιώνα (στα τέλη του 19ου στην Πόλη ο Μπόνης, στις αρχές του 20ού στην Αθήνα ο Κασσάνδρας) είχαν την ορμή να αλλάξουν τον γερασμένο κόσμο. Ο παλιός κόσμος που επιβίωνε λίγο πολύ έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, φάνταζε σαθρός και κενός νοήματος από τη γενιά που ενηλικιώθηκε μετά το 1915-1918.
Ο Μπόνης και ο Κασσάνδρας όχι μόνο κέρδισαν το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού, αλλά μπόρεσαν και έχτισαν το κτίριό τους και μάλιστα έφθασαν να γίνουν ένα δίδυμο της μόδας με καλές δουλειές και σταθερή πελατεία. Στη δεκαετία του 1930, επίσης, χτίζουν το «Ρεξ», σύμβολο και αυτό του αστικού κοσμοπολιτισμού, όπως ενσαρκωνόταν από τους Αθηναίους της εποχής.
Ενα από τα πολλά, ωραία ευρήματα της έρευνας του Βασίλη Κολώνα είναι ο εντοπισμός στο Παρίσι αντίστοιχων μεγάρων του Μεσοπολέμου, που δείχνουν τόσο γοητευτικά τις συγγένειες, τη ρίζα, το αισθητικό περιβάλλον, από το οποίο ο Κασσάνδρας και ο Μπόνης έφεραν στην Αθήνα μια παραφυάδα και τη φύτεψαν σε ένα άδειο οικόπεδο ανάμεσα στη Σταδίου και την Πανεπιστημίου. Είναι ένα ακόμη κεφάλαιο από την ιστορία της πόλης που διαρκώς άλλαζε και που διαρκώς αλλάζει και που μέσα από αυτές τις καμπύλες της ζωής της και του δυναμισμού της μας αποκαλύπτεται συχνά απρόβλεπτη.