Γκόγια, Μανέ, Πικάσο, Νταλί, Μπέικον. Πέντε κορυφαίοι καλλιτέχνες που εκπροσωπούν διαφορετικές περιόδους και κινήματα της ιστορίας της τέχνης. Και όμως, κάτι κοινό τους συνδέει: Ο θαυμασμός τους για τον Ντιέγκο Βελάσκεθ, τον οποίο ο Μανέ αποκάλεσε «ζωγράφο των ζωγράφων». Η διαχρονική γοητεία που ασκεί το έργο του Ισπανού μετρ του 17ου αιώνα είναι αναμφισβήτητη και εντυπωσιακή. Ρεκόρ προπώλησης εισιτηρίων σημειώθηκε στην έκθεση που παρουσιάζεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου και περιλαμβάνει 46 αριστουργήματά του. Αν και σχετικά μικρός ο αριθμός των έργων για μια αναδρομική παρουσίαση, η προσεκτική επιλογή τους μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τη διαδρομή του από τα πρώτα εφηβικά βήματα στη Σεβίλλη, όπου γεννήθηκε το 1599, μέχρι τα τελευταία χρόνια στη Μαδρίτη, όπου και πέθανε το 1660.
Βεβαίως δεν χρειάζεται κάποια αφορμή για να διοργανωθεί μια μεγάλη έκθεση για σημαντικούς καλλιτέχνες όπως ο Βελάσκεθ, όμως στην περίπτωση αυτή υπάρχει: Εφέτος συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την απόκτηση από την Εθνική Πινακοθήκη του έργου «Η Αφροδίτη μπροστά στον καθρέφτη», του μοναδικού γυναικείου γυμνού του που έχει σωθεί (γνωστό και ως Η Αφροδίτη του Ρόκμπι) και ενός από τους αισθησιακότερους πίνακες στην ιστορία της τέχνης.
««Αλήθεια», όχι «ρεαλισμός», είναι η λέξη που συχνά χρησιμοποιείται για τη ζωγραφική του Βελάσκεθ. Εκφράζει καλύτερα την εντύπωση που προκαλούν οι πίνακές του, διότι υπερβαίνουν τον ρεαλισμό, αιχμαλωτίζοντας με τόση αίσθηση αληθοφάνειας τις ουσιαστικές ιδιότητες των ανθρώπων και των πραγμάτων, που μοιάζουν σαν να βρίσκονται κυριολεκτικά μπροστά στα μάτια μας, πολύ εντονότερα απ’ όσο φυσιολογικά θα περίμενε κανείς βλέποντας ένα έργο τέχνης», σημειώνει στο κείμενό του στον κατάλογο ο επιμελητής της έκθεσης, Ντόσον Καρ.
Σκηνές της καθημερινότητας
Από τα πρώτα κιόλας έργα του, τα «μποντεγκόν» (σημαίνει ταβέρνα στα ισπανικά), που φιλοτέχνησε στα μέσα της δεκαετίας του 1620, είναι εμφανές ότι ο Βελάσκεθ επιλέγει να παρατηρήσει και να καταγράψει τον αληθινό κόσμο. Πρόκειται για πίνακες με θέμα σκηνές από την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων, εσωτερικά από ταβέρνες και κουζίνες κυρίως, αποτυπωμένες με φωτογραφικό σχεδόν τρόπο. Η σχολαστικότητα στην καταγραφή των λεπτομερειών και η επιδεξιότητά του στη δημιουργία ψευδαισθήσεων προσθέτουν ακόμη μεγαλύτερη ζωντάνια στην εικόνα: Σταγόνες νερού κυλούν στην πορώδη επιφάνεια της στάμνας του νερουλά, το λάδι έχει μισοκαλύψει τα αυγά που τηγανίζει η ηλικιωμένη γυναίκα, στα διάφανα γυάλινα ποτήρια λάμπει το κεχριμπαρένιο κρασί.
«Με το εξαιρετικό και έμφυτο ταλέντο του είχε την ικανότητα να ακολουθήσει από πολύ νωρίς ένα προσωπικό μονοπάτι. Βεβαίως και παίρνει μαθήματα από τον Φρανσίσκο Πατσέκα, ο οποίος τον προτρέπει να εξιδανικεύσει με τα μάτια του καλλιτέχνη τα αρχικά ερεθίσματα που αντλεί από τον φυσικό κόσμο και τη ζωή, αλλά αυτός δεν ακολουθεί τις διδαχές του. Εχει αποφασίσει να κάνει τέχνη, ζωγραφίζοντας απλούς ανθρώπους και ταπεινά αντικείμενα, κάτι που αποτελούσε καινοτομία για την εποχή εκείνη», επισημαίνει ο Καρ. Αλλωστε ο ίδιος ο Βελάσκεθ, σύμφωνα με τις ελάχιστες μαρτυρίες του που έχουν φτάσει μέχρι τις μέρες μας, είχε πει: «Προτιμώ να είμαι ο καλύτερος ζωγράφος των κοινών πραγμάτων, παρά δεύτερος της υψηλής τέχνης».
Συμβολισμός και πραγματικότητα
Και όμως, σε κάποια από αυτά τα έργα του εισχωρεί το παράδοξο, διαλύοντας την καθαρότητα της εικόνας και επιτρέποντας την πολλαπλή ερμηνεία της. Στο βάθος ενός πίνακα που απεικονίζει την προετοιμασία ενός γεύματος, υπάρχει μια μικρότερη βιβλική σκηνή -ο Χριστός στο σπίτι της Μάρθας και της Μαρίας, ο Χριστός στους Εμμαούς-, την οποία ίσως να βλέπουμε μέσα από ένα εσωτερικό παράθυρο της κουζίνας ή μέσα από έναν καθρέφτη, ίσως και να πρόκειται απλά για έναν πίνακα που κρέμεται στον τοίχο, ένα τέχνασμα που ο Βελάσκεθ υιοθετεί συχνά και σε μεταγενέστερα έργα του. Εδώ, το παρελθόν συγχέεται με το παρόν, η θεϊκή υπόσταση ενώνεται με την ανθρώπινη ύπαρξη, ο συμβολισμός αντιδιαστέλλεται με την πραγματικότητα.
Πάντα, ακόμη και στις θρησκευτικές ή τις μυθολογικές συνθέσεις του, η Παναγία, το Θείο Βρέφος, ο Αγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής ή ο Διόνυσος, ο Αίσωπος, ο Αρης και η Αφροδίτη είναι τόσο αληθινά και προσιτά πρόσωπα, απογυμνωμένα από κάθε μεγαλείο, όσο και οι κοινοί άνθρωποι της Σεβίλλης, οι οποίοι αποδίδονται με την ίδια αξιοπρέπεια και βαρύτητα που θα ζωγραφίσει αργότερα τη βασιλική οικογένεια της Ισπανίας. «Ο Βελάσκεθ συνδέει τον κόσμο της μυθολογίας και της Βίβλου με τη μοντέρνα ζωή. Η έκφραση των προσώπων, οι κινήσεις τους, η γλώσσα του σώματος που επιλέγει είναι αναγνωρίσιμη ακόμη και σήμερα. Ενας σύγχρονος θεατής μπορεί άνετα να διαβάσει, να κατανοήσει και να εκτιμήσει τα έργα του. Είναι ένας καλλιτέχνης που αγγίζει μια χορδή στο σύγχρονο κοινό, με μεγαλύτερη ευκολία απ’ ό,τι οι άλλοι Παλαιοί Μετρ. Είναι περισσότερο προσγειωμένος στην πραγματικότητα. Είναι πιο γήινος», υπογραμμίζει ο Καρ.