Δεδομένες είναι διάφορες, εντελώς λαθεμένες, ιδέες για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που τις αποκαλύπτει τώρα, φέρνοντας μερικά πράγματα στις σωστές τους διαστάσεις, ο ιστορικός Νόρμαν Ντέιβις με το νέο βιβλίο του Europe at War 1939-1995: Νο Simple Victory (εκδ. Μacmillan, 544 σελ., 25 στερλίνες). Το πρώτο που πρέπει να ειπωθεί, όπως γράφει ο «Εκόνομιστ», είναι ότι η γνώση του Βρετανού ιστορικού για την Ευρώπη είναι τεράστια. Ανάλογοι οι στόχοι και οι φιλοδοξίες.
Η παραμορφωμένη εικόνα
Με το βιβλίο τούτο αποβλέπει να διαλύσει τους βολικούς μύθους τους οποίους έχουν, σε συνδυασμό, δημιουργήσει η λαϊκή παιδεία αφ’ ενός (αυτή που κομίζει ο κινηματογράφος) και αφ’ ετέρου η μεροληπτική ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία. Εύκολη και εύπεπτη ιστορία δεκαετιών έχει εντυπώσει στον νου και στη φαντασία των περισσοτέρων, αν όχι όλων των πολιτών των χωρών οι οποίες συμμετείχαν στον πόλεμο, μια εικόνα γι’ αυτόν ατελή, παραμορφωμένη και ενίοτε ολότελα ανακριβή. Το πολυπαινεμένο πνεύμα της Δουνκέρκης των Βρετανών και τα δεινά τους στη διάρκεια του Μπλιτς, είναι δευτερευούσης σημασίας μπροστά στο αίμα που έχυσαν αλλά και την τόλμη που έδειξαν οι Πολωνοί. Οι περισσότερες χώρες ορίζουν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως «εγκλήματα πολέμου», τα οποία διέπραξαν αποκλειστικά οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους. Ελάχιστη προσοχή δίνεται σε δύσκολα θέματα, όπως οι κτηνωδίες των Συμμάχων ή οι Εβραίοι συνεργάτες των ναζιστών.
Το έργο που έχει αναλάβει ο Ντέιβις είναι να εξαφανίσει τα πραγματικά λάθη αλλά και την άγνοια, η οποία συμπράττει στις ποικίλες εθνικές εκδοχές του πολέμου. Ενα αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι ο βρετανικός μύθος που λέει ότι το νησί, οχυρωμένο, στάθηκε μόνο του ενάντια στον Χίτλερ το 1940 και εγκληματικά παραβλέπονται οι προσπάθειες που έκαναν οι Πολωνοί, οι Ελληνες κ. ά. Και όμως οι παραγνωρίσεις αυτές ωχριούν ενώπιον της αποτυχίας των Δυτικών Δυνάμεων να εκτιμήσουν σωστά τότε ή αργότερα τη φύση του σοβιετικού συμμάχου τους. Το πιο αιματηρό μέρος του ευρωπαϊκού πολέμου ήταν η σύγκρουση δύο γκανγκστερικών καθεστώτων που συμπεριφέρθηκαν απέναντι στους λαούς τους και σε άλλους λαούς με ένα τρόπο που παρόμοιός του δεν υπήρξε πριν ή μετά. Το γεγονός αυτό, κατά τον Νόρμαν Ντέιβις, καθιστά δύσκολη, αν όχι αδύνατη, την αντίληψη περί του πολέμου ως τον αγώνα μιας καλής πλευράς εναντίον μιας κακής.
Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η συμμαχία των δυτικών δυνάμεων με τον Στάλιν. Αναπτύσσοντάς το ο συγγραφέας αναλαμβάνει να εκμηδενίσει και διάφορες, μικρές ή μεγάλες, αναλήθειες. Ο πόλεμος δεν έγινε για να σταματήσει το Ολοκαύτωμα. Οι Βρετανοί και οι Αμερικανοί αναγνώστες ίσως εκπλαγούν διαβάζοντας (ενώ δεν θα έπρεπε) ότι ο ρόλος των χωρών τους στις χερσαίες συγκρούσεις υπήρξε μικρός. Το Ελ Αλαμέιν, η τόσο εγκωμιασμένη νίκη των Βρετανών στη Βόρειο Αφρική, ήταν ένας μικροκαβγάς σε σύγκριση με τις μάχες του Μιντγουέι και του Στάλινγκραντ. Για να απαλείψει τους μύθους, τα λάθη και τις ανακρίβειες, ο ιστορικός χρησιμοποιεί κυρίως δύο όπλα· το ένα είναι οι ψυχρές στατιστικές και το άλλο οι απροσδόκητες συγκρίσεις. Τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως του Στάλιν σκότωσαν περισσότερους ανθρώπους απ’ ό, τι του Χίτλερ. Ο αμερικανικός στρατός το 1939 ήταν μικρότερος από τον στρατό της Πολωνίας. Οι απώλειες στην εξέγερση της Βαρσοβίας το 1944 ήταν τόσες όσες και της επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 κατά του Διεθνούς Κέντρου Εμπορίου, εάν αυτή γινόταν καθημερινά επί δύο μήνες.
Η εντύπωση είναι ισχυρή αλλά και πειστική. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μια σύγχυση, απεχθής και πολύμορφη, όπου τον ηρωισμό, ατομικό και συλλογικό, ισολόγισε και συχνά ξεπέρασε η δειλία, η ωμότητα, η ανικανότητα και -ακόμη χειρότερα- οι φρικτοί συμβιβασμοί, οι υποχωρήσεις, οι εκχωρήσεις και οι υποταγές, τις οποίες υπαγόρευε η ρεαλπολιτίκ και που παρουσιάζονταν μεταμορφωμένες με τη γλώσσα του πατριωτισμού και της ηθικής. Μετά την ανάγνωση αυτού του βιβλίου δεν θα μεταβάλουν όλοι όσοι το διάβασαν εξ ολοκλήρου τις αντιλήψεις τους για τον πόλεμο, οι περισσότεροι όμως θα εμπλουτίσουν τη γνώση τους με το κέντρισμα της σκέψης προκαλούμενο από νέα στοιχεία και νέες ιδέες. Το δυνατό μυώδες ύφος διανθίζουν εδώ και εκεί νότες ευθυμίας.
Εάν κάτι λείπει, είναι μια αίσθηση αντικειμενικότητας και συμμετρίας, κάτι μάλλον παράδοξο για ένα βιβλίο που φιλοδοξεί να κομίσει την αλήθεια. Ανά στιγμές, ο συγγραφέας φαίνεται τόσο διαπνεόμενος από την επιθυμία να διαλύσει τους μύθους, ώστε καταλήγει να ηχεί καταγγελτικά. Είναι αληθές ότι ο βρετανικός λαός υπέστη πολύ λιγότερα απ’ ό, τι ο πολωνικός. Τούτο όμως δεν καθιστά αυτό που αποκαλεί «παιχνίδι», την απόφαση δηλαδή του Τσόρτσιλ να πολεμήσει το 1940, λιγότερο θαυμαστή. Ο σαρδόνιος, εικονοκλαστικός τόνος του μοιάζει να εξαφανίζεται σε ό, τι αφορά την αγαπημένη, του ιστορικού, Πολωνία.
Η στάση της Δύσης
Και το κυριότερο όλων, τι έπρεπε να κάνει η Δύση όταν ο Χίτλερ επετέθη στην ΕΣΣΔ; Να τον επικροτήσει, να καθίσει στη γωνιά της χαζεύοντας ή να αποφασίσει ότι ο μεγαλύτερος εχθρός του εχθρού είναι κατά κάποιο τρόπο φίλος; Πραγματολογικά λάθη υπάρχουν λίγα και δευτερευούσης σημασίας, αν και ενοχλητικά. Αλλά εάν αυτά ήταν σωστά, τότε και η εμπιστοσύνη του αναγνώστη στις κρίσεις του ιστορικού θα ήταν μεγαλύτερη.