«Είναι στο δρόμο μου και είναι συμπαθητικό». «Περιμένω έναν φίλο μου και έδωσα ραντεβού εδώ. Διαλέγω πάντα μεγάλα βιβλιοπωλεία, γιατί έχουν μεγαλύτερη ποικιλία». «Ηρθα τυχαία, να ρίξω μια ματιά για το γιο μου». «Ηρθαμε ειδικά από τη Γλυφάδα για να ψάξουμε κάποια βιβλία». «Είμαι από επαρχία, αλλά το έχω ακούσει και ήρθα να το δω». «Δουλεύω εδώ πιο κάτω κι έρχομαι πλέον εδώ όταν χρειάζομαι βιβλία. Μια -δυο φορές το μήνα». «Δεν είμαι από την Αθήνα. Ηρθα επειδή είναι μεγάλο και μπορώ με την άνεσή μου να βρω ό,τι ψάχνω». Είναι μερικές από τις απαντήσεις του κοινού που διαμορφώνει τη μετατόπιση της αγοράς βιβλίου στην Αθήνα την περασμένη χρονιά. Εκδότες και βιβλιοπώλες διαπιστώνουν ότι η αγορά του βιβλίου… κατηφόρισε από την παραδοσιακή Σόλωνος προς την Πανεπιστημίου και τη Σταδίου, έναν μόλις χρόνο μετά την εγκατάσταση εκεί, του «Ιανού» της Αθήνας, και του κεντρικού βιβλιοπωλείου «Παπασωτηρίου».
Ησυνάντηση με το ήδη υπάρχον κεντρικό του «Ελευθερουδάκη» δημιούργησε τη νέα πιάτσα. Και το νέο κοινό. Αυτό που φαίνεται να ελκύεται όλο και περισσότερο από τους μεγάλους χώρους βιβλιοπωλείων, που διαθέτουν δεκάδες γκάτζετ γύρω από το βιβλίο και την εξέλιξη της τεχνολογίας, συνδυάζουν χώρους καφέ, γίνονται στέκια και τόποι συνάντησης. Κι αν η μεγάλη κυρία του βιβλίου, η «Εστία» και η νεότερη -αλλά σταθερά πολιτογραφημένη στους βιβλιόφιλους- «Πολιτεία» κρατούν το κοινό τους, δεν συμβαίνει το ίδιο με το μικρά βιβλιοπωλεία της Σόλωνος και των πέριξ αυτής δρόμων. Οι νέοι βιβλιοχώροι προσελκύουν, σταθερά ή ευκαιριακά, ένα μεγάλο μέρος από τη «νέα πίτα» του αναγνωστικού κοινού.
Τα στοιχεία το επιβεβαιώνουν. Ο «Ελευθερουδάκης» καταγράφει πωλήσεις 10% περισσότερων βιβλίων το 2006, και δίνει στην «Κ» κάποιες «επιδόσεις» ανά εκδότη: Καστανιώτης +10,5%, Πατάκης +50%, Μεταίχμιο +50%, Ωκεανίδα +4%, Κέδρος +4,84%, κ.ο.κ. Λίγο υψηλότερο είναι το ποσοστό του «Παπασωτηρίου». Ο «Ιανός» δεν έχει συγκριτικά στοιχεία δύο ετών, αλλά δύο διαδοχικών… Δεκεμβρίων (που είναι φυσικά ιδιαίτεροι μήνες). Και καταγράφει άνοδο. Οι απογραφές των εκδοτών επιβεβαιώνουν την άνοδο των πωλήσεών τους σ’ αυτούς τους χώρους, κάποιοι μάλιστα καταγράφουν αύξηση της τάξεως του 50%. Τι «έσπρωξε» το κοινό από τον κλασικό βιβλιόδρομο της Σόλωνος, σε πιο εμπορικούς και γκλάμουρ δρόμους; Ποιοι αποτελούν τη «νέα πίτα»;
Παλαιό και νέο τοπίο
Εκδότες και βιβλιοπώλες περιγράφουν το παλαιό και το νέο τοπίο αναγνωστών – αγοραστών: Το βιβλιόφιλο κοινό των δεκαετιών του ’70 και του ’80 ήταν το φοιτητικό κίνημα και οι διανοούμενοι, προερχόμενοι κυρίως από τον χώρο της Αριστεράς. Οι μεταδικτατορικοί εκδότες στεγάστηκαν στη Σόλωνος και στους γύρω δρόμους. Οι μεταδικτατορικοί αναγνώστες έψαχναν τις νέες μεταφράσεις κλασικών έργων, λογοτεχνίας ή δοκιμίου και στους χώρους των βιβλιοπωλείων αναζητούσαν και έβρισκαν τους ιδεολογικούς τους συνομιλητές. Προϊόν των βιβλιοπωλείων, μόνο το βιβλίο.
Τα χρόνια πέρασαν. Οι τότε φοιτητές έγιναν επιτυχημένοι επαγγελματίες με διαφορετικό τρόπο και ύφος ζωής, με διαφορετικές ανάγκες, καταναλωτικά και αισθητικά πρότυπα. Οι εργαζόμενες ανεξάρτητες γυναίκες αποτελούν πλέον μεγάλη μερίδα καταναλωτών. Ολοι τους είναι οι νεοαστοί της Αθήνας του 2007. Η περιοχή γύρω από το Σύνταγμα, το νέο Citylink, οι επώνυμες μάρκες και οι χώροι διασκέδασης που αναπτύχθηκαν στην περιοχή έφεραν νέους καταναλωτές, που ήθελαν στην ίδια ακτίνα να αγοράζουν και τα βιβλία τους, για τους ίδιους ή τους φίλους τους. Σε νέα, διαφορετικά, μεγάλα και καλόγουστα βιβλιοπωλεία, που να τα έχουν όλα. Και τα βιβλία – δώρα, και τα παιδικά, και τα σχολικά βοηθήματα, και τα αξεσουάρ γραφείου και κομπιούτερ. Και ένα καφέ για το ραντεβού, για τη μικρή ανάπαυλα και την ανάγνωση. Η εικόνα γυναικών, κυρίως, με αρκετές τσάντες στα χέρια, και περιεχόμενο, ρούχα, παπούτσια, δώρα και βιβλία, είναι καθημερινή.
Εγινε της μόδας
Η Σοφίκα Ελευθερουδάκη δεν αρνείται ότι «είδαμε αύξηση όταν πρωτοήρθε το Attica και βέβαια σταδιακά, όσο καθιερώνεται, επηρεάζει και το κοινό του «Ελευθερουδάκη». Οταν ήρθαμε στην Πανεπιστημίου ήμασταν περίπου μόνοι. Βλέπω όμως και δύο ακόμα στοιχεία: 1) πιο νέο κοινό και 2) το βιβλίο τα τελευταία χρόνια έγινε της μόδας, έγινε in. Ο κόσμος έχει αρχίσει να μπαίνει στα βιβλιοπωλεία και εκεί θα έπρεπε να δώσουμε βαρύτητα. Οσο τον βοηθάμε να μπαίνει στα βιβλιοπωλεία, τόσο θα τον μάθουμε να διαβάζει».
«Δημιουργείται ένα νέο προφίλ αναγνωστών. Το βιβλίο έχει άνοδο σε άλλα στρώματα. Υπάρχει πλέον το γυναικείο κοινό, τα βιβλία – δώρα», λέει ο Νώντας Παπαγεωργίου των εκδόσεων «Μεταίχμιο», και ομολογεί ότι το 2006, μια χρονιά ιδιαίτερα καλή για τις εκδόσεις και λόγω των σχολικών, κινήθηκε ιδιαίτερα στα βιβλιοπωλεία του άξονα Πανεπιστημίου – Σταδίου. Επισημαίνει, πάντως, ότι «οι νέοι αγοραστές δεν είναι φανατικοί αναγνώστες» και ότι «όλες αυτές οι εκφάνσεις δεν θα εξαφανίσουν το εξειδικευμένο μικρό βιβλιοπωλείο» και αναφέρει ως παραδείγματα τον «Ναυτίλο» της Χαριλάου Τρικούπη, το πολιτικό «ΚΨΜ» της Ζωοδόχου Πηγής, κ.λπ.
Και ανησυχία…
Από τις εκδόσεις «Καστανιώτης» επιβεβαιώνουν το φαινόμενο και επισημαίνουν την πτώση των βιβλιοπωλείων της περιφέρειας: «Οταν μετατοπίζεται η αγορά στο κέντρο, όλα μετατοπίζονται. Χάσανε οι πιο μικροί». Ο Θανάσης Καστανιώτης είναι πιο ανήσυχος: «Η συγκέντρωση μεγάλων χώρων στο κέντρο της Αθήνας είναι εις βάρος των μικρών βιβλιοπωλείων της περιφέρειας. Δεν μεγαλώνει το αναγνωστικό κοινό, αλλά παίρνει κοινό από την περιφέρεια. Μας ενδιαφέρει το βιβλίο να κινείται παντού και να αναπτύσσεται η αναγνωστική συνήθεια. Και αυτή δεν αναπτύσσεται με 2 – 3 μεγάλους χώρους στο κέντρο της πόλης».
Τι θέλει το κοινό
«Και να υπάρχει κάτι, κάπου, να μπορώ να αράξω, σε μια πολυθρόνα ή σε κάποιον άνετο καναπέ, χωρίς να αγοράσω κάτι, να μπορώ να πάρω το βιβλίο να το διαβάσω, να πιω έναν καφέ και να ακούσω λίγη μουσική». Η σημερινή πραγματικότητα των νέων βιβλιοπωλείων και των προτιμήσεων του κοινού έχει ήδη εκφραστεί, και μάλιστα αρκετά πριν δημιουργηθούν οι νέοι χώροι βιβλιαγοράς. Η εταιρεία δημοσκοπήσεων VPRC έχει διεξαγάγει ποιοτική έρευνα, με ερώτημα «πώς θέλουν σήμερα το βιβλιοπωλείο τους οι βιβλιόφιλοι». Τα αποτελέσματα της έρευνας είναι εύγλωττα:
Οσοι ρωτήθηκαν και μετείχαν στην έρευνα φαντάζονταν το χώρο, που θα έψαχναν τα βιβλία τους, μεγάλο («με το που μπαίνω να νιώθω ότι αυτό που θέλω να επιλέξω θα το βρω»), ευρύχωρο, άνετο, εργονομικό («να μην υπάρχει πίεση και να μην στριμώχνεσαι»), ταξινομημένο, τακτοποιημένο, λειτουργικό («να μπορώ και μόνη μου, χωρίς την καθοδήγηση κάποιου να ψάξω σιγά σιγά»), φωτεινό, με κύρια υλικά το ξύλο και το μέταλλο, με χρώματα και απαλή μουσική υπόκρουση, με ύπαρξη καθιστικού-αναγνωστήριου και εναλλακτική χρήση του χώρου (καφέ, χώρος Η/Υ, κ.λπ.). Αυτά ως προς τα εξωτερικά γνωρίσματα του «ιδανικού» βιβλιοπωλείου.
Οι ερωτηθέντες είπαν, όμως, και πώς οραματίζονται τα εσωτερικά γνωρίσματα αυτού του χώρου: Φιλικό, εξυπηρετικό, ενημερωμένο, με εξειδικευμένο προσωπικό («να ξέρω ότι μπορώ να τους εμπιστευτώ και η κρίση τους θα με βοηθήσει σ’ αυτό που ψάχνω και δεν ξέρω τόσο καλά»), ευγενικό, διακριτικό και όχι πιεστικό, δημιουργικό, δραστήριο (να υπάρχει ποικιλία ειδών και δραστηριοτήτων), ανοιχτόκαρδο, ευδιάθετο, ευχάριστο, ζεστό, προσιτό, φιλόξενο (προτιμούν να επισκέπτονται το βιβλοπωλείο που θα καταφέρει να γίνει στέκι), οικονομικό.