Β. Αντωνόπουλος – Γ. Παπαδόπουλος (επιμ.)
Θρησκευτική παιδεία και σύγχρονη κοινωνία. Θέσεις και αντιθέσεις
εκδ. Εν Πλω, σελ. 321
Πρόκειται για τα κείμενα των εισηγήσεων και τις ζωντανές (και παθιασμένες ορισμένες φορές) συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν κατά την πολύ ενδιαφέρουσα διημερίδα με θέμα: «Θρησκευτική παιδεία και σύγχρονη κοινωνία. Θέσεις και αντιθέσεις», που οργάνωσε στη Γερμανική Σχολή Αθηνών μια ομάδα θεολόγων-καθηγητών από σχολεία του Νομού Αττικής, στις 5 και 6 Μαΐου του 2000. Μεταξύ των εισηγητών της διημερίδας διακρίνονται ονόματα θεολόγων και κληρικών (π. Ευ. Γκανάς, Αικ. Πενιρτζή – Ζαχαράκη, Ιω. Αγγελόπουλος, Στ. Αραβαντινός) αλλά και γνωστά ονόματα από τη θύραθεν μη θεολογική διανόηση και επιστήμη, καθώς και από τον χώρο της δημοσιογραφίας (Ν. Γ. Ξυδάκης, Στ. Ζουμπουλάκης, Παντ. Μπουκάλας, Αν. Μαρίνος, Δ. Καραγιάννης, Ιω. Σιάχος), αφού οι θεολόγοι διοργανωτές τόλμησαν να δώσουν βήμα λόγου και κριτικής στην «κοινωνία» που περιβάλλει και παρακολουθεί το θρησκευτικό μάθημα (Θ.Μ.), και που συχνά έχει λόγο και αντίλογο προς ό,τι αυτό εκφράζει και αντιπροσωπεύει.
Τολμηρός λόγος
Πριν από τη διημερίδα αυτή είχαν προηγηθεί η Α΄ Συνάντηση Θεολόγων καθηγητών με θέμα: «Το μάθημα των Θρησκευτικών στο Ενιαίο Λύκειο. Νέα δεδομένα και προοπτικές» που πραγματοποιήθηκε στον Βόλο, στις 16 και 17 Απριλίου 1999, με την υποστήριξη της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος και της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Νομού Μαγνησίας (τα πρακτικά κυκλοφόρησαν το 2000 από τις εκδόσεις «Δόμος» με τον τίτλο: «Γιατί «Θρησκευτικά» σήμερα;»), και η Β΄ Συνάντηση Θεολόγων καθηγητών, που με θέμα: «Το θρησκευτικό μάθημα σε μια κοινωνία που αλλάζει», πραγματοποιήθηκε από 1 έως 3 Οκτωβρίου 1999 στην Ι. Μ. Παναγία Σουμελά με την πρωτοβουλία των σχολικών συμβούλων θεολόγων Ημαθίας και Κοζάνης, του Συνδέσμου Θεολόγων Κοζάνης και του περιοδικού «Σύναξη». Η πραγματοποίηση των τριών αυτών συναντήσεων καταγράφει τη γόνιμη ανησυχία, τη διάθεση προβληματισμού, αυτοκριτικής και διαλόγου που έχει αρχίσει να αναπτύσσεται μεταξύ των θεολόγων καθηγητών.
Αυτό που χαρακτηρίζει συνήθως τα συνέδρια ή τις συνάξεις των θεολόγων και εν γένει των ανθρώπων της Εκκλησίας, είναι ο στυλιζαρισμένος λόγος, ο λόγος που είναι κοινωνικά και πολιτισμικά περιχαρακωμένος, που ορθώνει τείχη στην επικοινωνία με τον έξω κόσμο, με ό,τι δεν είναι ή δεν θέλει να είναι Εκκλησία. Η εικόνα αυτή είναι δυστυχώς οικεία σε πολλούς, καθώς ανακαλεί στη μνήμη τα συνηθισμένα χαρακτηριστικά του Θ.Μ. όπως είναι γνωστό από τη σχολική πράξη, εκτός και αν κανείς έχει την τύχη να πέσει πάνω σε κάποιον χαρισματικό ή φωτισμένο δάσκαλο.
Το υπό παρουσίαση βιβλίο, και στο σκέλος των εισηγήσεων και, κυρίως, στο σκέλος των συζητήσεων-παρεμβάσεων, ανατρέπει εν πολλοίς αυτήν την κρατούσα εντύπωση, καθώς ο λόγος είναι συχνά ζωντανός, τολμηρός και καινοτόμος, πολύ μακριά από την συνήθη ξύλινη θεολογική γλώσσα, ενώ προγραμματικός στόχος των διοργανωτών της ημερίδας ήταν το άνοιγμα και η συνάντηση με τον «άλλον», η κριτική και αυτοκριτική της παρούσας μορφής και διδακτικής πράξης του Θ.Μ. Μόνη ίσως υστέρηση που θα μπορούσε να επισημάνει κανείς, μια κάποια ασυμμετρία που φαίνεται να υπάρχει ανάμεσα στις θεολογικές και τις θύραθεν εισηγήσεις του βιβλίου, με τις δεύτερες να βαραίνουν περισσότερο στον τελικό απολογισμό.
Αντιθέτως, το στίγμα μιας θεολογίας διαλεγόμενης με τις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου, με γνώση και σεβασμό στην ετερότητα και τις ευαισθησίες του άλλου, δίνεται από την ενδιαφέρουσα εισήγηση του π. Ευαγγέλου Γκανά, πτυχιούχου Θεολογίας και Πολυτεχνείου, με θέμα: «Θεολόγοι σε δύσκολους καιρούς». Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης εκείνες οι εισηγήσεις που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο θέτουν το ερώτημα της φυσιογνωμίας και του χαρακτήρα του Θ.Μ., όπως οι εισηγήσεις του Ν. Γ. Ξυδάκη ή της Αικ. Πενιρτζή-Ζαχαράκη, και κυρίως του Σταύρου Ζουμπουλάκη («Τα Θρησκευτικά ως βιβλικό μάθημα»), προτείνοντας εναλλακτικές λύσεις για το μέλλον του Θ.Μ., πέρα από τον ενεστώτα ομολογιακό του εν πολλοίς χαρακτήρα ή την ευκολία του λεγόμενου «θρησκειολογικού μαθήματος» ή ακόμη που εξετάζουν τη διαπολιτισμική διάσταση του Θ.Μ. (Ιω. Αγγελόπουλος).
Απάντηση, από την «παραδοσιακή» σκοπιά, σε τούτες τις προκλήσεις αποτελούν η εισήγηση του επιτίμου αντιπροέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας Αναστασίου Μαρίνου και η παρέμβαση του εκπροσώπου της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Μητροπολίτου Καισαριανής κ. Δανιήλ, του οποίου γενικότερα οι ατυχείς τοποθετήσεις (όπως αποτυπώνονται στο εν λόγω βιβλίο), φάνηκε να δυναμιτίζουν το κλίμα και να αποκόπτουν τις γέφυρες επικοινωνίας ανάμεσα στο σώμα των θεολόγων καθηγητών και τη Διοικούσα Εκκλησία.
Δημόσιος διάλογος
Η μεγάλη προσφορά του υπό παρουσίαση βιβλίου είναι ότι έβαλε τα σχετικά με το Θ.Μ. στον χώρο της δημόσιας συζήτησης, δείχνοντας ότι η σοβαρή θεολογία όχι μόνο δεν έχει τίποτα να χάσει, αλλά μάλλον να κερδίσει έχει από την έκθεσή της στο δημόσιο χώρο και από την επί ίσοις όροις αντιπαράθεση στη δημόσια σφαίρα. Θα ευχόμασταν να υπάρξουν ανάλογα βήματα και κινήσεις και από την πλευρά της κοσμικής ή προοδευτικής διανόησης, που μέχρι στιγμής για παρόμοια θέματα συνηθίζει να κουβεντιάζει μόνο με τον εαυτό της, αποφεύγοντας συστηματικά τη συνάντηση και τον διάλογο ακόμη και με τους προοδευτικούς θεολόγους. Του λοιπού, οποιαδήποτε νέα συζήτηση για τον χαρακτήρα, τη φυσιογνωμία, τη διδακτική πράξη και το μέλλον του Θ.Μ., θα πρέπει να προϋποθέτει την ενδιαφέρουσα συζήτηση που με πιστότητα καταγράφει το παρόν βιβλίο.
* Ο κ. Παντελής Καλαϊτζίδης είναι πάρεδρος Ε. Θ. του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, υπεύθυνος προγράμματος της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών της Ι. Μητροπόλεως Δημητριάδος.