Historein – Ιστορείν
Α review of the past and other stories. Religions in Conflicts
εκδ. Νεφέλη, vol. 6 – σελ 215
Η έκδοση και η δυναμική μιας ξενόγλωσσης ιστορικής επιθεώρησης στη χώρα μας αποτελoύν ένα γεγονός στο οποίο θα άξιζε να σταθούμε ξεχωριστά. Τη διευθύνουν σήμερα -έχει ιδρυθεί από τον Αντώνη Λιάκο- ο Κώστας Γαγανάκης, η Εριέττα Μπενβενίστε, ο Πολυμέρης Βόγλης και εκδίδεται από τη Νεφέλη. Θα επιμείνουμε, ωστόσο, στον πιο πρόσφατο τόμο της που είναι αφιερωμένος στο θέμα των θρησκευτικών συγκρούσεων.
Η μεγάλη χρονική περίοδος την οποία καλύπτουν τα κείμενα που παρουσιάζονται, από την ύστερη αρχαιότητα έως τον 18ο αιώνα, και ο υπότιτλος της εισαγωγής, «από την πολεμική στον πόλεμο», φανερώνουν τη θεωρητική προϋπόθεση των σχεδιαστών του τόμου. Δηλαδή, τη βούλησή τους να προσεγγίσουν το φαινόμενο των θρησκευτικών συγκρούσεων (και άρα και της διαχείρισής τους) στη μακρά διάρκεια που ορίζεται από τη γέννηση του Χριστιανισμού έως τη δομική και αμετάκλητη κρίση της θρησκευτικής συνείδησης που σηματοδότησε ο 18ος αιώνας. Οι κυριότερες αναλυτικές κατηγορίες που χρησιμοποιούνται για την ανάλυση αυτών των φαινομένων είναι: η κατασκευή της ταυτότητας και της ετερότητας ανάμεσα στα μέλη των θρησκευτικών ομάδων και των θρησκευτικών κοινοτήτων· οι μηχανισμοί και οι διαδικασίες αντιμετώπισης και στιγματισμού του διαφορετικού καθώς και οι αναπόφευκτες συγκρούσεις που αποτυπώνονται στις αφηγήσεις της ιστορίας, στις διαφορετικές συμβολικές αναπαραστάσεις και στους μηχανισμούς δίωξης.
Αντιφάσεις
Αναδεικνύεται, από τα πρώτα άρθρα, η αντίφαση του χριστιανικού συστήματος σκέψης: Η ίδια θρησκεία που επαγγέλθηκε την αγάπη επινόησε και τις διανοητικές δομές για να επιχειρηθούν διαχωρισμοί μεταξύ των πιστών στις πρώτες, ήδη, Εκκλησίες. Για να γεννηθούν, επίσης, οι αιρέσεις και οι σταυροφορίες· οι λογής λογής «ιεροί πόλεμοι»· οι διώξεις των αλλοδόξων· οι ίδιοι οι πόλεμοι μεταξύ χριστιανών που έφθασαν στον παροξυσμό των θρησκευτικών πολέμων του 16ου αιώνα.
Αρθρο με το άρθρο ξετυλίγονται οι εκδηλώσεις αυτών των αντιφάσεων όπως η ανασηματοδότηση και η βίαια απώθηση των ιουδαϊκών παραδόσεων από τον Χριστιανισμό· η ανακάλυψη της αίρεσης από την πρώτη Ρωμαϊκή εκκλησία· η χρήση της «ορθοδοξίας» από την κοσμική εξουσία του βυζαντινού αυτοκρατορικού περιβάλλοντος. Οι «εχθροί» που γεννιούνται μέσα στο κλίμα της θρησκευτικής μεταρρύθμισης· η ιδιοποίηση του μεταφυσικού φόβου από τη βασιλική δικαιοσύνη· ο συλλογικός φόβος μπροστά στην υποτιθέμενη συνωμοσία μιας αντίπαλης ομάδας· ο ζηλωτικός και σωτηριολογικός λόγος των υπερασπιστών του καθολικισμού τον 16ο αιώνα· η αδυναμία κάθε προσέγγισης ακόμα και όταν αυτή επιχειρείται και, τέλος, η επιμονή της χρήσης του παρελθόντος στον νεοελληνικό 19ο αιώνα.
Σελίδα με σελίδα αναδεικνύονται οι κώδικες που σημαίνουν τη διαφορά και συμπαρασύρουν τη στρατολόγηση οπαδών. Οι κώδικες που σημαίνουν την καθαρότητα της πίστης, διαχωρίζοντας αυτόματα σε καθαρούς και μιαρούς. Η αναπόφευκτη θεολογική προσπάθεια να οριστεί το σωστό, η καθαρή αλήθεια, η ορθοδοξία. Αλίμονο όμως! Κάθε ορθοδοξία σημαίνει ετεροδοξίες και συνεπάγεται αιματηρούς, το συχνότερο, πολέμους.
Η διαχείριση της βίας
Μένει ωστόσο, μετά την ολοκλήρωση του τόμου, να επιχειρηθεί μια ευρύτερη ανάγνωση αυτών των φαινομένων επειδή παραμένουν αναπάντητα ερωτήματα. Ο Χριστιανισμός, δεν μπορούμε να το ξεχνάμε, έκανε πολλά για τον έλεγχο της βίας. Τόσο στην ίδια τη ρωμαϊκή κοινωνία, όσο και στη βάρβαρη και ανασφαλή κοινωνία που προέκυψε μετά την εγκατάσταση των νέων λαών στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Δεν υπήρξε αδιάφορος στην κοινωνική καταπίεση εκ μέρους των δυνατών στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Πολλοί μάρτυρες και άγιοί του υπήρξαν αρνητές της βίας. Είναι αναρίθμητες οι φορές που οι επίσκοποί του, οι μοναχοί του, οι θεολόγοι του προσπάθησαν να εναντιωθούν στο κλίμα της εποχής τους ώστε να ελέγξουν τη σπατάλη αίματος, την άκριτη χρήση της εξουσίας. Είχαν, συχνά, συνείδηση της τραυματικής αντίφασης μεταξύ της χριστιανικής επιθυμίας για ειρήνη και της κοινωνίας που ξέφευγε από τα πλαίσιά της μεθυσμένη για περισσότερη εξουσία σε βάρος των αδυνάτων της. Μένει να εξηγήσουμε καλύτερα πώς, τόσο συχνά, η επιθυμία ειρήνης και σωτηρίας μετατρεπόταν σε ζηλωτισμό. Θα θέταμε μεν το ερώτημα κατά πόσο, και σε ποιο βαθμό, η θρησκεία πέτυχε ως ρυθμιστής της εσωτερικής βίας μιας κοινωνίας, αλλά δεν θα θεωρούσαμε αυτονόητο ότι ήταν αυτή που την προκαλούσε.
Αναπόφευκτα άλλωστε, διαβάζοντας τον τόμο, τίθεται το ερώτημα της διαχείρισης της βίας από τις νεωτερικές κοινωνίες. Και ιδίως κατά τη διάρκεια του κατ’ εξοχήν αιώνα του νεωτερισμού, του 20ού αιώνα. Οι πόλεμοι που έγιναν, και που γίνονται, στο όνομα μη θρησκευτικών αξιών δεν στερούνται και μάλλον υπερβαίνουν τον ζηλωτισμό που έδειξαν οι Χριστιανοί ή άλλες θρησκείες στην εξασφάλιση της καθαρότητάς τους. Οι γενοκτονίες φυλών που συνέβησαν σε αφρικανικούς λαούς που λειτουργούσαν εκτός του συστήματος των θρησκειών της αποκάλυψης, υπενθυμίζουν ότι οι διανοητικές δομές που υποστηρίζουν την εξόντωση του άλλου βρίσκονται πέρα από το θρησκευτικό. Στην επιβίωση μιας αρχαϊκής δομής της ιεραρχίας; Ισως. Σε μια δομική αναπαράσταση της εξουσίας που προϋποθέτει την καθαρότητα; Ισως. Οπως και αν έχουν τα πράγματα, το παλιό θεολογικό ερώτημα «πόθεν το κακό» (unde malum) διατηρεί όλη του την επικαιρότητα.
* Ο Ν. Ε. Καραπιδάκης είναι καθηγητής της Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, τ. διευθυντής των Γενικών Αρχείων του Κράτους.