Orlando Figes: «Ο χορός της Νατάσας. Μια πολιτιστική ιστορία της Ρωσίας». Μετάφραση: Χρήστος Οικονόμου, Γιώργος Μπλάνας. Εκδόσεις «Ηλέκτρα», 2006, σελ. 440 (α΄ τόμος) + 447 (β΄ τόμος).
Ο Orlando Figes γεννήθηκε το 1959 στο Λονδίνο, σπούδασε ιστορία στο Καίμπριτζ και σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Birkbeck του Λονδίνου. Με τον «Χορό της Νατάσας» επιχειρεί μια επισκόπηση της ρωσικής ιστορίας (ενός τομέα στον οποίο θεωρείται ειδήμων) μέσα από το πρίσμα του πολιτισμού. Στην πραγματικότητα, ο συγγραφέας εγκιβωτίζει σε μια συγκροτημένη κατασκευή τους τρεις τελευταίους αιώνες της ρωσικής ιστορίας, μέσω της εμβριθούς παρουσίασης των πολιτισμικών χαρακτηριστικών ενός μεγάλου, από κάθε άποψη, λαού: λογοτεχνία, ζωγραφική, αρχιτεκτονική, μουσική, θέατρο, κινηματογράφο, αλλά και καθημερινά ήθη και έθιμα, όπως βεβαίως και θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτικές πεποιθήσεις. Ο φακός του Figes κινείται μέσα σε αυτό το πολιτισμικό συνεχές εστιάζοντας σε καθένα από τα στοιχεία αυτά με ρυθμό και μεθοδικότητα, αναδρομές και συγκρίσεις. Αναφαίνονται έτσι οι διαχρονικές τάσεις και τα σημεία ρήξης, οι αντιφάσεις και οι δυνάμεις συνοχής.
Ωστόσο, το πολιτισμικό οικοδόμημα δεν αντιμετωπίζεται μονοσήμαντα ως απλό αποτέλεσμα των δημιουργικών δυνάμεων ενός λαού με διαμορφωμένη ήδη ταυτότητα και ψυχοσύνθεση. Τουναντίον, η καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία είναι την ίδια στιγμή μια διαδικασία μέσω της οποίας η ρωσική εθνική ταυτότητα επινοείται και κατασκευάζεται έχοντας, συνήθως, ανομολόγητα ως πρώτη ύλη τον μύθο. «Σκοπός μου, λέει ο συγγραφέας, δεν είναι να αμφισβητήσω αυτή την εθνική συνείδηση, αλλά να δείξω πως η αντίληψη γι’ αυτή τη συνείδηση περιβλήθηκε με τον μύθο». Από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου, τα μέλη των καλλιεργημένων τάξεων της Ρωσίας είχαν επιδιώξει (ή μάλλον εξαναγκασθεί) σε τέτοιο βαθμό να γίνουν Ευρωπαίοι που «όταν στην εποχή του Τολστόι προσπάθησαν να επαναπροσδιοριστούν ως «Ρώσοι», υποχρεώθηκαν να εφεύρουν εκ νέου αυτή την εθνικότητα μέσα από τους ιστορικούς και καλλιτεχνικούς μύθους. Ανακάλυψαν εκ νέου τη «ρωσικότητά» τους μέσα από τη λογοτεχνία και την τέχνη, όπως η Νατάσα βρήκε τη δική της «ρωσικότητα» μέσα από την τελετουργία του χορού».
Φυσικά, ο Figes δεν αναφέρεται στο βαλς που χορεύει η ηρωίδα του «Πόλεμος και Ειρήνη» με τον πρίγκιπα Αντρέι, αλλά στον αυτοσχεδιασμό που κάνει στην ξύλινη καλύβα του εκκεντρικού θείου της υπό τους ήχους μιας κιθάρας. Και αν η Νατάσα χορεύει τόσο αυθόρμητα αυτόν τον λαϊκό χορό που ποτέ της δεν είχε διδαχθεί, είναι ίσως γιατί ο χορός αυτός πριν τη Νατάσα δεν υπήρχε. Είναι μια δημιουργία της στιγμής, που συνενώνει στο στροβίλισμά του στοιχεία τόσο αντιφατικά όσο η «ρωσική» της εσάρπα που μάλλον προέρχεται από την Περσία και η μπαλαλάικα που κατάγεται από την Κεντρώα Ασία.
Στο κομβικό αυτό επεισόδιο από το μυθιστόρημα του Τολστόι παρουσιάζεται ανάγλυφη η διχοστασία της Ρωσίας μεταξύ του λαϊκού, «σλαβικού» πολιτισμού της υπαίθρου και του ευρωπαϊκού πολιτισμού των πόλεων, και δη της Αγίας Πετρούπολης. Η πόλη αυτή ήταν η πύλη που ο Μέγας Πέτρος θέλησε να ανοίξει προς τη Δύση, αποκόπτοντας τη χώρα του από τις βαρβαρικές ασιατικές της ρίζες. Οταν, όμως, έναν αιώνα αργότερα, ο Μέγας Ναπολέων εισβάλλει στη Ρωσία, οι Ρώσοι διανοούμενοι και αριστοκράτες, που είχαν υιοθετήσει τα γαλλικά σχεδόν σαν μητρική τους γλώσσα, υφίστανται μια βαθιά κρίση ταυτότητας. Στρέφονται ξανά στο σλαβικό τους παρελθόν ή το εμπλουτίζουν με μύθους, οσάκις αυτό αποδεικνύεται κατώτερο των προσδοκιών τους. Τέλος, άλλα εκατό περίπου χρόνια αργότερα, η Ρωσική Επανάσταση θα θελήσει να επαναπροσδιορίσει για μία ακόμη φορά τη μορφή και το περιεχόμενο του ρωσικού πολιτισμού, σύμφωνα με τις επιταγές του μπολσεβικισμού.
Εν τω μεταξύ, σε όλο αυτό το διάστημα παρακολουθούμε καλλιτέχνες και συγγραφείς, κάποτε και οικογένειες ολόκληρες, να χαράσσουν τη δική τους πορεία μέσα στον χρόνο, να δημιουργούν, να δημιουργούνται ή να καταστρέφονται συμπαρασύροντας και εμάς στις περιπέτειες της ζωής τους.
Στις μέρες μας, η Ρωσία μοιάζει να αναγεννάται μέσα από τη μετα-σοβιετική της τέφρα, ανακτώντας σταδιακά την αυτοπεποίθησή της και διεκδικώντας και πάλι τη θέση της στον παγκόσμιο συσχετισμό δυνάμεων. Το βιβλίο του Figes μας βοηθά να γνωρίσουμε, με τρόπο πρωτοποριακό, την ιδιοσυγκρασία του ρωσικού λαού και να κατανοήσουμε τη δύναμή του να επιβιώνει «στις πιο σκοτεινές στιγμές της ιστορίας του».
Μολονότι δε «Ο Χορός της Νατάσας» προσφέρεται απολαυστικά για μια γραμμικού τύπου ανάγνωση, σύμφωνα με τη χρονική αλληλουχία των γεγονότων, μπορεί επίσης να χρησιμεύσει ως κείμενο αναφοράς για μια θεματική αναζήτηση πληροφοριών. Σε αυτό βοηθούν οι σημειώσεις, το χρονολόγιο και το ευρετήριο κυρίων ονομάτων και πραγμάτων, ενώ ιδιαίτερα προσεγμένη είναι η μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο.