O Αλέξης Πολίτης ανήκει στη γενιά των ιστορικών οι οποίοι συνέβαλαν στη μεταδικτατορική αναγέννηση της ελληνικής ιστοριογραφίας, αποσπώντας την από την παρελθούσα πεπαλαιωμένη πρακτική της άθροισης σπουδαίων και ασήμαντων περιστατικών χωρίς συστηματική προσφυγή σε δομικούς νοηματοδοτικούς άξονες, ανήκει στη γενιά των επιστημόνων που συνέβαλαν στην αναζωογόνηση της ιστορικής συνείδησης θέτοντας γόνιμα ερωτήματα, επιζητώντας την ανανέωση των ιστοριογραφικών μεθοδολογικών εργαλείων, επιδιώκοντας συνθετότερες συνολικές θεωρήσεις. Ενας ιστορικός είναι σε θέση να αποτιμήσει τη συμβολή στην ιστοριογραφία των συνθετικών εργασιών του «Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών» (1984), «Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες 1830-1880» (1993), «Το μυθολογικό κενό» (2000). Η συλλογή των δεκαοκτώ κειμένων της τριακονταετίας 1976-2006 που περιλαμβάνονται στον τόμο «Αποτυπώματα του χρόνου. Ιστορικά δοκίμια για μια μη θεωρητική θεωρία» (Πόλις, σ. 230) προσφέρει την ευκαιρία να μιλήσει ο μη ειδικός για την ιδιαίτερη σημασία που έχουν αποκτήσει οι ολιγάριθμες αυτές επιφυλλίδες, διαλέξεις και βιβλιοκρισίες στη σύγχρονη πνευματική μας διαμόρφωση.
Οι αναζητήσεις του ιστορικού δεν προκύπτουν από αφηρημένες κατασκευές του νου. Αναδύονται από το περιβάλλον στο οποίο κινείται, καθώς ο περίγυρος μέσα στον οποίο ζούμε προσφέρει μια απειρία εναυσμάτων για ιστορικές σκέψεις. Οπως παροτρύνει και εμάς να πράξουμε, ο Αλέξης Πολίτης δημιουργεί ο ίδιος μέσω της παρατηρητικής του ματιάς το χώρο του παρόντος και του παρελθόντος, ο οποίος τροφοδοτεί τη σκέψη του με ερωτήματα προς απάντηση. Θεωρώντας ότι το πεδίο γνώσης της ιστορίας δεν έχει όρια και ότι για το εξασκημένο μάτι παντού ελλοχεύουν «μνημεία», ο συγγραφέας μάς προτρέπει να εκπαιδεύουμε διαρκώς το βλέμμα μας σε μιαν άτυπη, καθημερινή έρευνα του περιβάλλοντος. Παράδειγμα τέτοιου «μνημείου»; Ενας οποιοσδήποτε άχαρος αθηναϊκός δρόμος, από τους πνιγμένους στην ομοιομορφία του τσιμέντου, καθώς η «ιστορία της ελληνικής πολυκατοικίας» θα μπορούσε, όπως υποστηρίζει, να αναδειχθεί σε ένα από τα κλειδιά της νεότερης ιστορίας μας. Τα σιχαινόμαστε, παρατηρεί, αυτά τα κουτιά όπου στοιβαχτήκαμε, που μας έκοψαν τη θέα, τον ήλιο, την ανάσα. Κι ωστόσο κάποτε, στις αρχές της δεκαετίας του ’50 η ανέγερσή τους ταυτιζόταν με ευμάρεια και χλιδή καθώς η αντικατάσταση του χαμόσπιτου σήμαινε την κοινωνική αναβάθμιση της περιοχής. Χαζεύοντας τις προσόψεις και προσέχοντας τις μορφολογικές τους διαφορές, μπορούμε στον περίπατο να αναπαραστήσουμε, κατά την άποψή του, τη διαδρομή της κοινωνίας – πώς από θετική αξία η πολυκατοικία μετατράπηκε σε αρνητική, και τι σημαίνουν όλα αυτά για τη γενικότερη μεταμόρφωση της νεοελληνικής συνείδησης. Και οδηγείται κατόπιν σε επιπρόσθετους συλλογισμούς, όπως ότι μπορεί ο καινούργιος, ταχύρρυθμος τρόπος της μεταπολεμικής οικοδόμησης να εξέφρασε το νόμο της απρογραμμάτιστης στέγασης, ταυτόχρονα όμως εξέφρασε και τη δημοκρατική δομή της ελληνικής κοινωνίας (την έκταση και τη δυναμική της μικροϊδιοκτησίας) και ακόμα την ελάχιστα ταξική διαστρωμάτωσή της.
Οικείος περιβάλλων χώρος, οξυδερκής παρατήρηση, συσχετισμός του πολιτισμού τού σήμερα με τον πολιτισμό τού χθες, μετακίνηση στον παρελθόντα χρόνο και συστηματική έρευνα των «μνημείων», των πηγών, των τεκμηρίων· πολλαπλοί εξηγητικοί συλλογισμοί, συνδυασμοί αιτίων και αιτιατών, σφυρηλάτηση των αρμών που συνδέουν τα τμήματα του παρελθόντος αναμεταξύ τους και με το παρόν, συνολικές προσεγγίσεις· κινητοποίηση της κοιμισμένης όρασης, αισθητοποίηση της σκέψης, επιστημονικώς επαληθεύσιμη δραστηριοποίηση της φαντασίας έτσι ώστε από το χνάρι να αποκαταστήσουμε διανοητικά ολόκληρο το ζώο. Αναφέρθηκα αναλυτικά στο παράδειγμα της «ιστορίας της πολυκατοικίας» επιθυμώντας να δείξω τον τρόπο με τον οποίο ο ιστορικός μάς ζητά να ατενίζουμε το παρελθόν ως τμήμα του σημερινού γίγνεσθαι, να μετακινούμαστε από το συγκεκριμένο απτό στη νοητή κατασκευή των πολιτισμικών και κοινωνικών πεδίων, να αναδεικνύουμε μέσα από την απειρία των δυνατών σημείων εκείνο που εμπεριέχει την κρίσιμη αντίθεση, που ενσωματώνει την αποφασιστική ρήξη, που αποδεικνύει τη δραστική συνέχεια, να αναζητούμε τη σχηματοποίηση αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα τα όριά της. Ποια είναι η κεντρική επιδίωξη της πνευματικής αυτής εργασίας; Να οξύνουμε την ιστορική μας αίσθηση και να αποκτήσουμε μια μεθόδευση για την ανάγνωσή της – λαμβάνοντας υπόψη ότι η αντίληψη της ιστορίας ως ευθύγραμμης πορείας αλλεπάλληλων αλλαγών και όχι ως στατικής κιβωτού της καθολικής εμπειρίας, αποτελεί σχετικώς πρόσφατη σύλληψη. Οντας παραδειγματική, η σκέψη του Αλέξη Πολίτη επιδεικνύει την ώρα που αναπτύσσεται η μέθοδός της. Και ο μετρημένος, ρυθμικός της βηματισμός γεννά μέσα μας ασφάλεια παρά το γεγονός ότι το έδαφος όπου αναπτύσσει τις ανιχνεύσεις της είναι εξ ορισμού άγνωστο – διότι ο οδηγός μας καταφεύγει στο φερέγγυο όργανο του διαρκούς ελέγχου των κινήσεών του μέσα από το εξαιρετικά ευαίσθητο φίλτρο που συνθέτουν ο γνωστικός πόθος, η εμπειρική δοκιμασία και ο εναρμονισμένος προς το ερευνητικό αντικείμενο αφαιρετικός στοχασμός του.