Οι ψυχολόγοι και οι ανθρωπολόγοι, όταν θέλουν να μελετήσουν τις ρίζες της πίστης στις μαγικές δυνάμεις, που άλλοι αποκαλούν προλήψεις, συνήθως στρέφονταν σε ιδιότυπους πνευματοθεραπευτές, σε πρωτόγονους πολιτισμούς ή στους οπαδούς της New Age. Θα μπορούσαν να είχαν στραφεί στους γείτονες ή στους συνεργάτες τους στα εργαστήρια. Γιατί; Επειδή, λένε οι πρόσφατες έρευνες, στοιχεία της αποκαλούμενης «μαγικής σκέψης», της πίστης λ.χ. ότι η ευχή και μόνο κατά ενός μισητού συναδέλφου ή συγγενούς μπορεί να τον πλήξει, είναι πολύ πιο κοινά και διαδεδομένα μεταξύ των ανθρώπων, απ’ ό,τι γενικά πιστεύεται.
Φάρμακο, αλλά και απειλή
Τα στοιχεία αυτά, όπως γράφει ο Μπένεντικτ Κάρεϊ στην «Ιντερνάσιοναλ Χέραλντ Τρίμπιουν», ελάχιστα σχετίζονται με την καθαυτή θρησκευτική πίστη, η οποία είναι πολύ πιο σύνθετη, διότι εμπεριέχει τα μεγάλα ερωτήματα περί ηθικής, κοινότητας και ιστορίας. Αλλά, κάτω από την τεράστια ανίδωτη επιφάνεια που συναποτελούν τα μικρά τελετουργικά της καθημερινής ζωής του ανθρώπου, κρύβεται η μαγική σκέψη. Η τάση γι’ αυτόν τον τρόπο σκέψης βρίσκεται μέσα στο ίδιο το μυαλό. Και η αίσθηση αυτή ότι ο άνθρωπος έχει κρυμμένες δυνάμεις, τον βοηθάει να υπερβεί αντίξοες συνθήκες, να καθησυχάσει τους καθημερινούς φόβους και να αντιμετωπίσει ψυχικές και διανοητικές διαταραχές. Η αίσθηση τούτη όμως καθ’ υπερβολήν μπορεί να οδηγήσει σε εμμονές ή αυταπάτες. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι άνθρωποι τείνουν προς τις τυπικές και συμβατικές συμπεριφορές, διατηρώντας μόνο κάποιες άκακες προλήψεις, προερχόμενες από τη μαγική σκέψη στην καθημερινή τους ζωή. Τα παιδιά παρουσιάζουν φαινόμενα μαγικής σκέψης στους πρώτους 18 μήνες της ζωής τους, αλλά ήδη από τα 3 χρόνια τους μπορούν να διακρίνουν τις διαφορές μεταξύ αλήθειας και φαντασίας, αν και πιστεύουν στον Αγιο Βασίλη. Και στα 8 τους πιστεύουν ακόμη, όμως γιατί έτσι τους αρέσει, ενώ κατά τα άλλα, τούς είναι σαφής, όσο και στους ενήλικες, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ πραγματικού και πλασματικού. Οταν αρχίσουν να πιστεύουν, χάνουν την τάση να επιθυμούν εξωπραγματικά.
Εάν όμως η ροπή προς τη μαγική σκέψη δεν ήταν παρά μια πρόληψη, τότε η εξελικτική πορεία θα την είχε εξαφανίσει από τους ενήλικες. Αλλά και αυτοί, ακόμη και αν είναι πεπαιδευμένοι, εμφανίζουν δείγματα μαγικής σκέψης, δημιουργώντας αυταπάτες. Το βλέπουμε στον εαυτό μας και στους άλλους στις περιπτώσεις όταν ενστικτωδώς καταλήγουμε σε κρίσεις, δίχως να έχουμε προλάβει να εφαρμόσουμε τις αρχές της λογικής. Μόνο όμως σε ακραίες περιπτώσεις η μαγική σκέψη καταλήγει σε ψυχονευρωτικές διαταραχές ή θεμελιώδεις αυταπάτες, όπως εκείνοι που πλένουν επίμονα και ψυχαναγκαστικά τα χέρια τους, για να αποφύγουν τις ασθένειες, ή προσεύχονται συνέχεια για να απομακρύνουν το κακό, αρρώστιες ή θάνατο.
Η μεταστοιχείωση
Η ίδια η πραγματικότητα είναι το ισχυρότερο φρένο στη μαγική σκέψη, σταματώντας την από το να γίνει νεύρωση και ψυχαναγκασμός, στους περισσότερους τουλάχιστον ανθρώπους. Η πραγματικότητα, όμως, δεν εξαφανίζει τη μαγική σκέψη, απλώς τη μεταστοιχειώνει σε μια μικρή παρηγοριά, ένα ακίνδυνο φάρμακο για τις συγκρούσεις και τις πληγές που επιφέρει ο αγώνας της καθημερινής ζωής.