O πρωτάρης επισκέπτης μπορεί να το θεωρήσει χάος. Το γραφείο του Μάνου Χαριτάτου, στη οδό Αγίου Ανδρέου 5, στην Πλάκα, είναι γεμάτο βιβλία, φακέλους, ντοσιέ, παιχνίδια, κουμπαράδες, σαπούνια, φιγούρες Καραγκιόζη… όλα ατάκτως ερριμμένα. O άρχοντας του χώρου όμως, ο πρόεδρος του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), Μάνος Χαριτάτος, ξέρει πάντα τι υπάρχει κάτω από κάθε χαρτί. Και δικαίως, αφού εδώ και σαράντα τόσα χρόνια, γνωρίζει ένα ένα όλα τα αρχεία, τους φακέλους, τις φωτογραφίες, τα έντυπα, τα παιχνίδια και τα εφήμερα αντικείμενα που βρήκαν μόνιμη κατοικία στο ΕΛΙΑ. Πριν από δέκα μέρες το ΕΛΙΑ πέρασε σε μια νέα φάση, αφού η Εθνική Τράπεζα ανακοίνωσε την ενσωμάτωση του ΕΛΙΑ στο Μορφωτικό Ιδρυμα της Εθνικής Τράπεζας. Δύο πολιτιστικά ιδρύματα, ίδιας «ηλικίας» και παράλληλης διαδρομής, ενώνουν τις δυνάμεις τους και αυτή η συμπόρευση προοιωνίζεται, ασφαλώς, καλύτερες στιγμές για τους πολιτιστικούς θησαυρούς, που φυλάσσουν, διαχειρίζονται και προβάλλουν τα δύο ιδρύματα. H είδηση ήταν απρόσμενη, ικανοποίησε πολύ κόσμο και ανακούφισε κυρίως τους ανθρώπους του ΕΛΙΑ, που τα τελευταία χρόνια είχε να αντιμετωπίσει το αδυσώπητο πρόβλημα της επιβίωσης.
Ολα ξεκίνησαν όταν εκεί γύρω στο 1964-’65 δύο ανήσυχοι νέοι άνθρωποι, ο Μάνος Χαριτάτος και ο Δημήτρης Πόρτολος, οι οποίοι είχαν πάθος με τη λογοτεχνία και την ιστορία, άρχισαν να αναζητούν παλιές εκδόσεις. Οταν άρχισε να αυγατίζει η βιβλιοθήκη τους, άρχισαν να αναζητούν αρχεία. Από τα πρώτα που έφτασαν στα χέρια τους ήταν του Γενναίου Κολοκοτρώνη. «O πρώτος σημαντικός σταθμός ήταν όταν, το 1980, γίναμε ΝΠΙΔ. Οι λόγοι ήταν αρκετοί: είχαν ήδη συσσωρευτεί πολλά αρχεία, οι άνθρωποι πιο εύκολα εναποθέτουν τα αρχεία τους σε έναν δημόσιο φορέα παρά σε ιδιώτες και είναι πιο εύκολο ένας φορέας να αναζητήσει χρηματοδότηση», λέει στην «K» ο Μάνος Χαριτάτος. Δεύτερος, σημαντικός σταθμός για τη διαδρομή του ΕΛΙΑ ήταν όταν, το 1986, το ΕΛΙΑ εγκατέλειψε τα μικρά διαμερίσματα που στέγαζε μέχρι τότε τα αποκτήματά του (στην οδό Ελλανίκου στην αρχή και στην οδό Παρνασσού αργότερα) και αγόρασαν το κτίριο της οδού Αγίου Ανδρέου 5, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα. «Χρειάστηκαν τρία χρόνια και πολλές προσπάθειες μέχρι να καταφέρουμε να το κάνουμε λειτουργικό και να εγκατασταθούμε», λέει ο M. Χαριτάτος. Από τότε όμως αρχίζει το ΕΛΙΑ να κατακτάει τον χώρο του. Από τότε αρχίζουν τα προγράμματα, οι επιχορηγήσεις, οι εκθέσεις, το εκδοτικό πρόγραμμα, που μέχρι σήμερα αριθμεί περίπου 200 βιβλία, κ.λπ.
Από τα σκουπίδια
Από τότε, τόσο ο Μάνος Χαριτάτος όσο και οι συνεργάτες του δεν σταμάτησαν στιγμή: να αναζητούν, να εκδίδουν, να αγοράζουν αρχεία. Πολλά από αυτά έπεσαν σχεδόν ουρανοκατέβατα ή, για την ακρίβεια, ανασύρθηκαν μέσα από σωρούς σκουπιδιών λίγο πριν πάρουν τον δρόμο για τη χωματερή. «Εχουμε ένα μεγάλο δίκτυο ανθρώπων και φοβερή τύχη», λέει ο M. Χαριτάτος, και αναφέρει το αρχείο του Τέλλου Αγρα που βρήκε ένας φίλος του στα σκουπίδια, διάφορα πρώιμα χειρόγραφα του Παπαδιαμάντη και ανέκδοτα ποιήματα του Καβάφη σκισμένα. Αυτήν την περίοδο ολοκληρώνεται ένα μεγάλο πρόγραμμα, που επιδοτείται από την Κοινωνία της Πληροφορίας: ένα ηλεκτρονικό λεξικό όλων των φωτογράφων που αποτύπωσαν την Ελλάδα στον φακό τους. Μέχρι στιγμής, ο επιμελητής της ηλεκτρονικής έκδοσης Αλκης Ξανθάκης έχει καταγράψει 600 ξένους φωτογράφους και 3.600 Ελληνες. Το «Φωτογραφικό Λεξικό» θα είναι αναζητήσιμο και τρίγλωσσο (ελληνικά, ισπανικά και αγγλικά). Στο εκδοτικό τμήμα ετοιμάζονται: η Ιστορία των εκλογών, σε συνεργασία με τη Βουλή των Ελλήνων, σε επιμέλεια Ηλία Νικολακόπουλο· η Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού, σε επιμέλεια Λάμπρου Λιάβα (χορηγία Εμπορικής Τράπεζας)· η Ιστορία του ελληνικού παιχνιδιού (ETE-MIET) και ένας τόμος με τίτλο «Τύπος γένους θυληκού», που θα περιλαμβάνει όλα τα γυναικεία περιοδικά, σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Ισότητας. Και βεβαίως, προχωράει η Ιστορία της ελληνικής οινοποιίας και ποτοποιίας.
Δύσκολες στιγμές και η συνεργασία
«Πριν από τρία χρόνια φοβήθηκα πραγματικά ότι κινδυνεύει το ΕΛΙΑ. Τότε βρέθηκαν 15-16 χορηγοί, ανάμεσά τους και η Εθνική Τράπεζα. Τα χρήματα που είχαμε εξασφαλίσει τότε επαρκούσαν μέχρι το τέλος του 2007. Ηταν η εποχή που άρχισαν και οι πρώτες επαφές με τον διοικητή της Εθνικής, T. Αράπογλου, για να οδηγηθούμε, τελικά, στην ενσωμάτωση του ΕΛΙΑ με το MIET. Αυτό που μας οδήγησε σ’ αυτήν την απόφαση ήταν κυρίως το ερώτημα: Μετά από μας τι γίνεται; Ποιος θα συνέχιζε το ΕΛΙΑ; Με αυτήν την εξέλιξη, εξασφαλίζεται το μέλλον και η βιωσιμότητά του. Είμαι ήσυχος ότι όλα αυτά που δημιουργήθηκαν δεν θα χαθούν», λέει ο M. Χαριτάτος, ο οποίος έχει βαλθεί να ψηφιοποιήσει, στο σύνολό του, τον τεράστιο πλούτο του ΕΛΙΑ: «Θα ήθελα να έχει ψηφιοποιημένο το σύνολο των περιοδικών (μέχρι στιγμής έχουν ψηφιοποιηθεί 720) και να γίνει πλήρης η ψηφιοποίηση των 40 χιλ. βιβλίων του 19ου αι. στο μέτρο που δεν έχουν ψηφιοποιηθεί από άλλους. Αυτήν την περίοδο, με τη συνδρομή των ΑΣΚΙ και του ιστορικού αρχείου του KKE, γίνεται η ψηφιοποίηση όλου του παράνομου Τύπου της δεκαετίας ’40-’50 και ήδη είναι σκαναρισμένοι 1.240 τίτλοι.
Στις 14 Ιουνίου θα γίνει η επίσημη ανακοίνωση της συνεργασίας και της κοινής πορείας του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τράπεζας με το ΕΛΙΑ. Τα αρχεία του ΕΛΙΑ θα συναντηθούν με το μοναδικά σημαντικό εκδοτικό πρόγραμμα του MIET, με τις συλλογές του, με το Ιστορικό και Παλαιογραφικό του Αρχείο και το Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτινου Υλικού, όσα δηλαδή έχουν δημιουργηθεί από το 1966, οπότε ιδρύθηκε το MIET. Και οπωσδήποτε θα αξιοποιηθούν καταλλήλως.