Το Yersinia pseudotuberculosis ήταν ένα σχετικά ήπιο μικρόβιο, προκαλώντας κάποια συμπτώματα σαν της γρίπης. Μέχρι που βρήκε έναν καλύτερο τρόπο μεταφοράς από οργανισμό σε οργανισμό: τον ψύλλο. Και όπως ο William Rosen εξηγεί στις σελίδες του βιβλίου του Justinian’s Flea: Plague, Empire and the Birth of Europe (εκδ. Cape, 384 σελ., 20 στερλίνες), τότε μεταμορφώθηκε σε ένα άπειρα πιο θανατηφόρο μικρόβιο, το Yersinia Pestis, ένα δαίμονα, που εξαπολύθηκε στον ανυποψίαστο κόσμο και που τη μορφή του μετέβαλε αποφασιστικά.
Πολυεπίπεδο έργο
Πρόκειται για μια εντυπωσιακή, όπως γράφει ο Ιαν Πίνταρ στον «Γκάρντιαν», έρευνα και ιστορία της βουβωνικής πανώλης και της επίδρασής της στην ιστορία της Ευρώπης. Το μικρόβιο αναπτύχθηκε μάλλον στη γόνιμη περιοχή των Μεγάλων Λιμνών της Ανατολικής Αφρικής. Τα συμπτώματα, μεγάλα πρηξίματα στους βουβώνες και τις μασχάλες, καταγράφτηκαν για πρώτη φορά το 450 μ. Χ. στο Πηλούσιο, την πόλη του Δέλτα του Νείλου. Ο ψύλλος ήταν η Xenopsylla cheopsis, που κατοικούσε στα μαύρα ποντίκια. Πάνω σε αυτά η πανούκλα μεταφέρθηκε από το Πηλούσιο στην Αλεξάνδρεια και από εκεί, με τα πλοία, έφθασε στην Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Ηταν άνοιξη του 542. Πρώτα γέμισαν τα νοσοκομεία, ύστερα τα νεκροταφεία. Η πρώτη τούτη επιδημία της ιστορίας άφησε πίσω της 25 εκατομμύρια νεκρούς, αδειάζοντας ολόκληρες πόλεις και μειώνοντας τους γεννητικούς ρυθμούς, για γενιές.
Ο ψύλλος στην ιστορία αυτή έχει το μέγεθος ενός αυτοκράτορα. Και τούτο επειδή ο ιστορικός επιχειρεί, στο βάθος, να εντοπίσει τους παράγοντες που μεταμόρφωσαν τον μεσογειακό κόσμο της ύστερης αρχαιότητας, στη μεσαιωνική Ευρώπη. Μείζων παράγων υπήρξε, κατά την άποψή του, η βουβωνική πανώλη. Πρόκειται για μια πολυεπίπεδη μελέτη που αφενός καλύπτει την ιστορία της ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των εχθρών της και αφετέρου αφηγείται γλαφυρά την ιστορία της Κωνσταντινούπολης ως κέντρου του ρωμαϊκού και μεσογειακού κόσμου.
Παράλληλα, εξιστορεί λεπτομερειακά την εξέλιξη της πανούκλας και τη συνεπακόλουθη αποδυνάμωση των αντιστάσεων της αυτοκρατορίας απέναντι στις στρατιές των μωαμεθανών και τη βαθμιαία ανάδυση από τα ερείπια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, των πρωτογενών εθνικών κρατών· και ακόμη πώς η άνοδος του Ισλάμ βοήθησε στον σχηματισμό της ευρωπαϊκής, χριστιανικής ταυτότητας. Ολα αυτά σημαίνονται στον υπότιτλο του βιβλίου – «η πανούκλα, η Αυτοκρατορία και η γέννηση της Ευρώπης».
Ο πυρήνας του βιβλίου βρίσκεται στον τίτλο του, πρόκειται δηλ. για μια θαυμάσια βιογραφία του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (482-565). Είναι θαύμα ότι επιβίωσε του λοιμού και ευτυχές θαύμα γιατί άφησε πίσω του μνημεία σαν την Αγία Σοφία και τον Κώδικα του Αστικού Δικαίου – το θεμέλιο της νομικής επιστήμης. Πολλά στοιχεία της βιογραφίας του προέρχονται από τα «Ανέκδοτα» του Προκόπιου που ανακαλύφθηκαν το 1623 – πολύ αντικειμενικότερο από εκείνα θεωρείται το κείμενό του «Υπέρ Πολέμων Λόγοι» (για τους περσικούς, τους γοτθικούς πολέμους και τον πόλεμο εναντίον των Βανδάλων) όπου εμπεριέχεται η περιγραφή της άφιξης της πανούκλας στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τον σύγχρονο ιστορικό, η περιγραφή του Προκοπίου είναι εξαιρετικά ακριβής και αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών.
Δύο άλλες μορφές που φαντάζουν στον κόσμο του Ιουστινιανού είναι ο στρατηγός Βελισσάριος, που συνέτριψε τους Βάνδαλους στην Αφρική και τους Οστρογότθους στην Ιταλία, και η σύζυγός του Αντονίνα η οποία τον απατούσε με τον θετό της γιο. Οταν η καμαριέρα της αποκάλυψε τον δεσμό στον στρατηγό, ο γιος δραπέτευσε ενώ η Αντονίνα διέταξε να της κοπεί η γλώσσα. Καλή και στις μηχανορραφίες, η Αντονίνα συνωμότησε επιτυχώς και για την εξορία του πρωθυπουργού του Ιουστινιανού. Ο Βελισσάριος τελικά έγινε τόσο δημοφιλής, ώστε ο Ιουστινιανός από παρανοϊκό φόβο διέταξε τον κατ’ οίκο εγκλεισμό του. Τελικά, όμως, ο Βελισσάριος ήταν εκείνος που στα 53 του χρόνια, στο αποκορύφωμα της δόξας του, υπερασπίστηκε με επιτυχία την Κωνσταντινούπολη από τους πολιορκητές και κατά πολύ υπεράριθμους Ούνους.
Για τον Ρόζεν, η πτώση της Αυτοκρατορίας, ήταν περισσότερο εσωτερικό γεγονός παρά εξωτερικό. Η αυτοκρατορία δεν είχε μόνο να νικήσει τους Ούνους, τους Γότθους και τους Οστρογότθους, αλλά και ένα μικροσκοπικό πλάσμα, ελάχιστα ορατό με γυμνό μάτι.
Ατεγκτη τελειότητα
Ο Αντόνι βαν Λεεβενχόεκ, Ολλανδός επιστήμονας του 17ου αιώνα και πατέρας της μικροβιολογίας, θαύμασε τούτο «το απειροελάχιστο και καταφρονημένο ον», τον ψύλλο, όταν τον παρατήρησε για πρώτη φορά μέσα από χειροποίητα μικροσκόπια, επειδή θεώρησε ότι ήταν προικισμένος με την τελειότητα ενός μεγαλόσωμου ζώου. Ο συγγραφέας εξηγεί ότι η παρατήρηση από τον Λεεβενχόεκ του μικροσκοπικού κόσμου και ιδιαίτερα η ανακάλυψη των animalcules, που σήμερα γνωρίζουμε ως μικροοργανισμούς, σηματοδότησε μια στροφή στην κατανόησή μας της ασθένειας, η οποία μεταδίδεται ταχύτατα σαν επιδημία· αν και έμεναν ακόμη άλλα 200 χρόνια πριν η επιστήμη κατανοήσει πλήρως την άτεγκτη και ανήλεη δραστικότητα της πρώτης και διαρκέστερης μορφής ζωής στη Γη. Τα βακτήρια.