Πίσω από το τσιγκελωτό μουστάκι, τα γουρλωμένα μάτια, τα λιωμένα ρολόγια και τους Εσταυρωμένους στο διάστημα, ποιος είναι ο Σαλβαντόρ Νταλί; Εάν θέλει να ψάξει κανείς τραβώντας τα παραπετάσματα, αυτό που βρίσκει στην άκρη του διαδρόμου είναι ένα παιδί· λίγο αφύσικο, είναι αλήθεια, αλλά παιδί.
Το πρόσωπο και ο κινηματογράφος
Ενα παιδί που, όπως γράφει ο Κέλι Γκρόβιερ στην «Ομπζέρβερ», είχε την ικανότητα να ασκεί γοητεία με τα δημιουργήματα του παράξενου μυαλού του. Φέτος που συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση σπουδαίων καλλιτεχνών του υπερρεαλισμού, της Φρίντα Κάλο π. χ., τα οράματα του Καταναλνού τούτου ζωγράφου, θαυματοποιού ή γελωτοποιού, εξακολουθούν να βρίσκονται εμπρός στα μάτια όλων. Με διάφορες αφορμές, η πιο πρόσφατη που είναι το αφιέρωμα στην προσφορά του Νταλί στον κινηματογράφο με τη συνεπακόλουθη έκδοση του βιβλίου Dali and Film (επιμ. Matthew Gale, εκδ. Tate, 224 σελ., 35 λίρες πανόδετο και χαρτόδετο, 24,99). Και από τον ίδιο εκδοτικό οίκο της εικονογραφημένης βιογραφίας Salvador Dali: An Illnstrated Life από τη Montse Aguer Teixidor (360 σελ., 19,99 λίρες).
Ποιος και τι είναι ο Νταλί; Ηταν ο καλλιτέχνης που είπε ότι ευφραίνεται ακούγοντας για αυτοκινητικά δυστυχήματα, που εγκωμίασε ανοιχτά τον Φράνκο, τις μεθόδους και τη δικτατορία του και δήλωσε κάποτε ότι ευχαριστιέται φτύνοντας το πορτρέτο της μητέρας του.
Διάσημη και πασίγνωστη είναι πια η μέθοδος της αυτοπροβολής του και ο κυνισμός του όταν υπέγραφε με το όνομά του άσπρα χαρτιά πουλώντας τα σε ένα κοινό που περιφρονούσε (εκτός από τα λεφτά του). Η εικονογραφημένη τούτη βιογραφία θα μπορούσε να αποκληθεί «αγιογραφία», αλλά η λέξη εμπεριέχει και ένα δέος που δεν την περιγράφει εντελώς. Εάν κάποιος θέλει να βρει μια ψύχραιμη και αντικειμενική εξήγηση των φασιστικών του τάσεων, το μόνο που θα ανακαλύψει είναι ότι αντίπαλοί του τον ζήλευαν για τη φήμη του.
Δεν συμπεριλαμβάνονται και περιστατικά ακόμη τα οποία, ίσως έριχναν αρνητικό φως επάνω του· όπως όταν εμφανίσθηκε στο Λονδίνο για να δώσει μια διάλεξη φορώντας τη στολή ενός δύτη, ώστε να μπορεί (κατά τα λόγια του) να βυθιστεί στο «υποσυνείδητο». Αντ’ αυτού η κάσκα κόλλησε κοντεύοντας να τον πνίξει από ασφυξία έως ότου η γυναίκα του όρμησε πάνω στη σκηνή και προσπάθησε χτυπώντας με μια στέκα του μπιλιάρδου να ξεσκαλώσει την κάσκα. Τελικά, μόνο το κοινό έσκασε – στα γέλια.
Αυτό μάλλον ενίσχυσε το αίσθημα της περιφρόνησης του Νταλί για την ικανότητα του κοινού να παρακολουθήσει τον καλλιτέχνη και τη δημιουργία του. Η 17λεπτη ταινία ο «Ανδαλουσιανός σκύλος» που γύρισε μαζί με τον Λουίς Μπουνιουέλ το 1929, ανοίγει με ένα ξυράφι που κόβει στα δύο τον βολβό του ματιού μιας γυναίκας. Το θέμα επανεμφανίζεται 16 χρόνια αργότερα στη φημισμένη ονειρική σεκάνς το Spellbound του Αλφρεντ Χίτσκοκ, όπου ένα ψαλίδι σκίζει στα δύο, μια μεταξωτή κουρτίνα. Οι δύο αυτές στιγμές πέρα από την περιφρόνηση που δείχνουν για το κοινό, εξακολουθούν να γοητεύουν και να επιφέρουν πλήθος άρθρων και κειμένων για τη σχέση του Νταλί με τον Μπουνιουέλ και τον Χίτσκοκ, αλλά και με τον Γουόλτ Ντίσνεϊ τον οποίο θεωρούσε ως τον μεγαλύτερο ζώντα δημιουργό του υπερρεαλισμού.
Το βιβλίο του Μάθιου Γκέιλ «Ο Νταλί και ο κινηματογράφος» είναι η πρώτη αποτίμηση των προσπαθειών του Νταλί να αφήσει το σημάδι του στην κινηματογραφική τέχνη\u0387 πολλές από τις προσπάθειες εκείνες ποτέ δεν ολοκληρώθηκαν ή άλλες απέμειναν στο πάτωμα της αίθουσας του μοντάζ. Ασχετα όμως από αυτό, η παρουσία του στον χώρο του κινηματογράφου, έγινε αφορμή για μερικά από τα ωραιότερα δοκίμια αυτού του βιβλίου.
Ορισμένα από αυτά μετρούν τα οράματα του Νταλί με το υποδεκάμετρο του φροϋδισμού που είχε σημεία διάδοσης στις δεκαετίες του 1930 και 1940. Και ο ίδιος ο Νταλί προσπάθησε να ανυψώσει τα θέματά του υποστηρίζοντας ότι είναι απεικονίσεις του υποσυνειδήτου. Στηριζόμενος στην προϋπόθεση, καθόλου σίγουρη σήμερα, πως ό, τι ξεπροβάλλει από το υποσυνείδητο έχει αξία. Αλλά, όλα τα θολά νερά, δεν είναι βαθιά, όσα λιωμένα ρολόγια ή πυρακτωμένα βράχια και ερημιές εμφανίζονται πάνω στον μουσαμά. Ολα αυτά υπήρχαν σίγουρα στο υποσυνείδητο του Νταλί, αλλά είναι άλλο θέμα αν ήταν μέρος του συλλογικού υποσυνείδητου. Μπορούν να γίνουν όταν είναι προϊόντα μεγάλης τέχνης.
Αρχικά ο Νταλί προσπάθησε να δημιουργήσει μια νέα καλλιτεχνική γλώσσα, συνδυάζοντας στοιχεία από τον Κυβισμό και τον Ντανταϊσμό και αυτές του οι απόπειρες, στη δεκαετία του 1920, τράβηξαν την προσοχή του Πάμπλο Πικάσο, τον οποίο θαύμαζε ο Νταλί· και του άλλου Καταλανού, του Χουάν Μιρό. Η «Επιμονή της μνήμης» του 1931 είναι ίσως το ωραιότερο έργο του Νταλί της περιόδου εκείνης· σε αυτό, τρία ρολόγια τσέπης, το καθένα σταματημένο σε διαφορετική ώρα, λιώνουν πάνω σε σπασμένα κλωνάρια μιας αρχέγονης ακτής όπου βρίσκεται ξεβρασμένη μια μορφή ξαπλωμένη πάνω στην άμμο σαν να κοιμάται. Ορισμένοι διατείνονται ότι η μορφή αυτή είναι αλλαγμένη, η μορφή του ζωγράφου. Εργα σαν αυτό κρύβουν τεράστιες υποσχέσεις που όμως ο Νταλί πήρε σαν βεβαιότητες της μεγαλοφυΐας του. Και από εκεί άρχισε να δημιουργεί είδωλα αυτής της μεγαλοφυΐας στην επιφάνεια της άμμου, όχι σκάβοντας κάτω από αυτήν.
Με τα μάτια κλειστά
Μόνο με τον «Εσταυρωμένο» (του 1951) καθώς αυτός κρέμεται στο άπειρο διάστημα, η φλόγα της υπόσχεσης ξανανάβει. Η συνέχεια όμως δεν ήταν του αυτού επιπέδου. Ο Νταλί έγινε καρικατούρα του εαυτού του, μιλούσε γι’ αυτόν σε τρίτο πρόσωπο ανίκανος να σταματήσει την αυτοεπανάληψη. Κάποτε είπε ότι ο καλύτερος τρόπος για να δει κανείς σινεμά, είναι να έχει τα μάτια του κλειστά. Ισως αυτός να είναι και ο καλύτερος τρόπος για να δει κανείς πολλά έργα της ύστερης φάσης του.
