Για μερικούς το άκουσμα της λέξης Ανγκόρ, φέρνει στο μυαλό την εικόνα ενός μεγάλου ναού γεμάτου τουρίστες που λαχταρούν να δουν τι απέμεινε από το αρχαίο παρελθόν σε μια γωνιά της Ασίας. Την εικόνα τούτη συμπληρώνει ή και διορθώνει η έκθεση «Ανγκόρ: η ιερή παράδοση της Καμπότζης», στο Μάρτιν Γκρόπιους Μπάου του Βερολίνου. Καλύπτοντας πάνω από χίλια χρόνια καλλιτεχνικής δημιουργίας εμπνευσμένης από ινδουιστικές ή βουδιστικές ιδέες με λίθινα γλυπτά, κάποια εκπληκτικής ομορφιάς χάλκινα αγάλματα και μερικά εξαιρετικά ξυλόγλυπτα, η έκθεση αποκαλύπτει στον Δυτικό θεατή ένα Ανγκόρ, κέντρο και πρωτεύουσα με εξελιγμένη δομή.
Οι δύο ιστορίες
Από εκεί μια σειρά βασιλείς κυβέρνησαν τον λαό των Χμερ ηγεμονεύοντας πάνω σε εκατοντάδες τετραγωνικά μίλια γης σπαρμένης με έργα τέχνης προορισμένα να υμνούν τη δόξα των θεών.
Δύο ιστορίες, όπως γράφει ο Economist, ξετυλίζονται μέσα στις αίθουσες του βερολινέζικου μουσείου Μάρτιν Γκρόπιους (19ος αιώνας), τόσο μακριά από την υγρασία και τη ζέστη του Εθνικού Μουσείου της Πνομ Πενχ που δάνεισε πολλά από τα εκθέματα. Η πρώτη είναι, τα θαυμάσια γλυπτά με επικεφαλής τις ινδουιστικές θεότητες Βισνού και Σίβα, συν τη Χαριχάρα που είναι ένα μείγμα των δύο. Αξιοπαρατήρητη είναι η γαλήνια έκφραση στο πρόσωπο και το πάνω μέρος του κορμιού του Βισνού, σε πλαγιαστή στάση σε ένα θραύσμα του 11ου αιώνα. Πιστεύεται ότι είναι μέρος του μεγαλύτερου ορειχάλκινου αγάλματος που έγινε ποτέ στην Καμπότζη.
Η δεύτερη ιστορία δεν είναι τόσο οφθαλμοφανής και ίσως να μην ήταν καν σκοπός των οργανωτών της έκθεσης. Εχει να κάνει με τη λεηλάτηση των ναών που ξεκίνησε όταν οι Γάλλοι σάρωσαν το Ανγκόρ πριν από 150 χρόνια. Με τον τρόπο των Ευρωπαίων αποικιοκρατών της εποχής εκείνης, οι Γάλλοι εξευρευνητές έζωναν με σπάνια αγάλματα τους ντόπιους και τους οδηγούσαν έξω από τις ζούγκλες και κατόπιν φόρτωναν τα λάφυρα σε σχεδίες που ταξιδεύοντας κάτω τον ποταμό Μεκόνγκ έφταναν σε θαλάσσια λιμάνια απ’ όπου στοιβάζονταν σε πλοία για το Παρίσι. Ετσι συγκροτήθηκε ο πυρήνας της συλλογής ασιατικής τέχνης του Μουσείου Γκιμέ στο Παρίσι. Αλλά πιο φοβερή είναι η αρπαγή της τέχνης των Χμερ, μετά την ανεξαρτησία της Καμπότζης. Λίγα αγαλματίδια αφέθηκαν στους ναούς. Καμποτζιανοί και Ταϋλανδέζοι στρατιώτες, ενεργώντας για κάποιες καλοοργανωμένες συμμορίες άδειασαν τα περισσότερα βάθρα των ναών από τις θεότητές τους, σε λίγες περιπτώσεις, αφήνοντας πίσω τους ακέφαλα σώματα ή ανάπηρα.
Και ατυχώς, όπως δείχνει η περίπτωση ενός κορυφαίας ποιότητας αγάλματος στην έκθεση του Βερολίνου, ούτε μέσα στο εθνικό Μουσείο της Πνομ Πενχ, τα έργα δεν έχαιραν πλήρους ασφάλειας. Σε μια από τις κύριες αίθουσες του μουσείου Μάρτιν Γκρόπιους, βρίσκεται ένα άγαλμα του Σίβα, κρατώντας έναν λωτό στο ένα τεντωμένο του χέρι και στο άλλο τη μικροσκοπική γυναίκα του Ούμα. Αυτής λείπει η κεφαλή. Οι Βερολινέζοι έφοροι δεν το αναφέρουν στην περιγραφή τους, όμως η κεφαλή εκλάπη, κυριολεκτικά αποσπάστηκε, όταν το άγαλμα βρισκόταν σε έκθεση στο Μουσείο της Πνομ Πενχ, τη δεκαετία του 1970.
Εκτοτε, η ασφάλεια, η συντήρηση και τα οικονομικά έχουν πολύ βελτιωθεί στο μουσείο. Τα αγάλματα, μάλιστα, μοιάζουν κάπως χαμένα στο Βερολίνο, μακριά από το φυσικό χώρο τους στην Πνομ Πενχ. Εκεί ο αίθουσες ανοίγονται σε ένα αύλειο κήπο γεμάτο φοινικιές και κόκκινα λουλούδια, προσφέροντας στον ξένο επισκέπτη τη δυνατότητα να τα ονειρευθεί μέσα στο τοπίο που τα γέννησε, εκεί όπου δημιούργησαν οι παλιοί καλλιτέχνες της Ανγκόρ.
Στην προσωρινή εστία τους, στο Βερολίνο, τα γλυπτά και τα αγάλματα συνοδεύονται από επιγραφές, όχι ιδιαίτερα πλούσιες. Ετσι καλό θα ήταν, αν ο επισκέπτης είχε έναν τρόπο να καταφύγει στη μεγάλη βοήθεια που προσφέρει το βιβλίο «Τέχνη και Αρχιτεκτονική στην Καμπότζη» της ιστορικού Χέλεν Ιμπιτσον Τζάσας, η οποία είχε οργανώσει τη θαυμάσια έκθεση για τους Χμερ στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον το 1997.
Επαναπατρισμός
Ισως κάποιοι σήμερα, με την αναγνώριση ότι η συλλογή της Πνομ Πενχ είναι σπουδαία κατάθεση της τέχνης των Χμερ, ξανασκεφθούν την περίπτωση επαναπατρισμού της λείας αυτής στον τόπο όπου ανήκει. Πολλοί που στην κατοχή τους βρίσκονται λεηλατημένα έργα τέχνης των Χμερ, ισχυρίζονται ότι έτσι είναι ασφαλέστερα από ό, τι θα ήταν στην Καμπότζη. Τούτο όμως και αν ίσχυε, ίσως να μην ισχύει πια.
