Κωνσταντίνος Χέλμης
Ο σκηνογράφος Πάνος Αραβαντινός και η δραστηριότητά του στην Κρατική Οπερα του Βερολίνου (1919-1930)
μετ. Γιώργος Η. Ηλιόπουλος
εκδ. Το Ροδακιό, σελ. 204
Ο Πάνος Αραβαντινός (1884-1930) συνιστά μια ιδιαίτερη καλλιτεχνική μορφή για τα ελληνικά δεδομένα, και παραμένει ακόμη άγνωστος. Σπούδασε στο Βερολίνο από το 1903, αλλά έζησε σε διάφορες πόλεις στην Ευρώπη (Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία) για οκτώ χρόνια, ερχόμενος σε επαφή με τα καλλιτεχνικά ρεύματα της εποχής. Μέχρι την οριστική του ενασχόληση με τα σκηνικά, δούλεψε ως ζωγράφος, γραφίστας, σχεδίασε κούκλες, παιδότοπους, ακόμη και ψαλίδια!
Η εργασία του Κων. Χέλμη ξεκινά από τη βιογραφία πριν από την έναρξη της δραστηριότητας στη Γερμανία. Ο Χέλμης μας ξεναγεί στα χρόνια της στρατιωτικής θητείας του Αραβαντινού στους Βαλκανικούς Πολέμους, όπου εμπνέεται από την κινητικότητα και τις στολές των στρατευμάτων. Οι στολές του τυπώθηκαν σε συλλεκτικό λεύκωμα το οποίο τα Ανάκτορα πρόσφεραν ως δώρο στους αξιωματικούς. Εκτός από ζωγράφος εργάστηκε στις οπερέτες του Σαμάρα «Πριγκίπισσα της Σασών», «Πόλεμος στον πόλεμο», καθώς και στην επιθεώρηση «Ξιφίρ-Φαλέρ».
Ο καλλιτέχνης από το 1910 έζησε μόνο για επτά χρόνια στην Ελλάδα και ιδεολογικά βρισκόταν κοντά στην ομάδα των «κοινωνιολόγων», διανοουμένων που είχαν σπουδάσει στη Γερμανία, τελικά αναχώρησε αρχικά για την Ελβετία με τον φίλο του πρίγκιπα Νικόλαο, όταν εκθρονίστηκε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Β΄. Στη συνέχεια ο Χέλμης προσεγγίζει το δημιουργικό έργο του στην όπερα του Βερολίνου και στο τέλος της εργασίας διατυπώνεται το σύστημα καλλιτεχνικών αρχών τού σκηνογράφου μέσα από την ανάλυση παραδειγμάτων.
Πρωτοπόρος
Στο Βερολίνο, σε μια στιγμή που η Κρατική Οπερα αναζητούσε τη νέα της ταυτότητα ο Αραβαντινός μαζί με τον Εμίλ Πίρχαν και σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη Φραντς Λούντβιχ Χερτ διαμορφώνει το νέο προφίλ της βερολινέζικης όπερας. Σκηνογραφεί όπερες όπως «Τόσκα», «Κάρμεν», «Πάρσιφαλ», «Μαγικός αυλός». Μάλιστα, στις εργασίες του για έργα του Μότσαρτ η κριτική αναγνώρισε τις κορυφαίες δημιουργίες του. Ακόμη, ετοιμάζει σκηνικά για νέα έργα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά («Doktor Faust» του Μπουζόνι, «Αγάπη για τρία πορτοκάλια» του Προκόφιεφ, «Κουκλοθέατρο του Μαστρο-Πέτρου» του Φάλια, «Royal Palace» του Βάιλ, «Ο διάβολος τραγουδιστής» του Σρέκερ, «Αλεπού» και «Πουλτσινέλα» του Στραβίνσκι) σύμφωνα, πάντοτε, με τα νέα δεδομένα της αισθητικής της δεκαετίας του 1920. Ο Τύπος βλέπει στον «αλλοδαπό ζωγράφο» ένστικτο αλάνθαστο, υπερτονισμό του φανταστικού στοιχείου, σχολιάζεται η τρισδιάστατη απεικόνιση και κυρίως μια πνευματική διάσταση στη σκηνογραφία του που μεταγράφει σε χρώματα και σχέδια τη μουσική.
Η συστηματική έρευνα του Χέλμη ξεκλειδώνει το σκηνογραφικό έργο του Αραβαντινού, που αναδεικνύεται αυτόνομο, πολύτροπο, κυρίως πρωτοποριακό (χρησιμοποιεί ακόμη και κινηματογράφο στη σκηνογραφία), διαλεγόμενο με τα καλλιτεχνικά κινήματα που άνθιζαν στην Ευρώπη (φουτουρισμό, γερμανικό εξπρεσιονισμό και κονστρουκτιβισμό). Ο Χέλμης επισημαίνει με λεκτική ακρίβεια (πάρα πολύ καλή η μετάφραση του Γιώργου Ηλιόπουλου) τα προβλήματα που θέτει η σκηνική αναπαράσταση στην όπερα και τις λύσεις που έδωσε ο Αραβαντινός, όπως η εικονοκεντρική σκηνική ερμηνεία ή η διαμόρφωση ζωνών φωτός για να διαχωριστεί ο καθημερινός κόσμος από τόπους υπερφυσικούς.
Ο τόμος διακρίνεται για την καλαισθησία του, αν και σε μια τέτοια έκδοση επιβάλλεται η έγχρωμη εκτύπωση των ζωγραφικών έργων που αναλύονται και ερμηνεύονται από τον συγγραφέα για να τεκμηριώσουν θέσεις και συμπεράσματα. Το βιβλίο προλογίζεται από την αδελφή του συγγραφέα, ηθοποιό Κατερίνα Χέλμη και τον Πάνο Ξενάκη.
* Ο Ιωσήφ Βιβιλάκης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.