Στην πιο μοντέρνα πόλη της Ολλανδίας, η μορφή του Λε Κορμπιζιέ είναι αναρτημένη σαν ένα τεράστιο πανό, στη γυάλινη πρόσοψη του Ολλανδικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής (ΟΙΑ). Είναι τα 120 χρόνια από τη γέννησή του και το Ρότερνταμ, ως πόλη αρχιτεκτονικής για το 2007, έχει στήσει μία εξαντλητική έκθεση προς τιμήν του. Από μόνο του το κτίριο του ΟΙΑ, έργο του Jo Coenen που κέρδισε τον διαγωνισμό το 1988 εκτοπίζοντας ακόμη και τον Rem Koolhaas, είναι ένα αρχιτεκτονικό παιχνίδι έτσι όπως αναδύεται από την υδάτινη δεξαμενή του και τραβάει τον επισκέπτη στο εσωτερικό του σε μία δίνη αλλεπάλληλων επιπέδων φωτός-σκότους. Δεν προκαλεί εντύπωση που το Ρότερνταμ είναι πλέον αυτό που είναι: μία πλατφόρμα αρχιτεκτονικού πειραματισμού στο επίκεντρο της οικονομικής δραστηριότητας της Ολλανδίας.
Σε μπλε και άσπρο, οι ταινίες σε στύλους και προσόψεις θυμίζουν ότι το Ρότερνταμ έχει στο νου του την αρχιτεκτονική (www. rotterdam2007.nl). Αλλά τίποτε δεν σε αφήνει να το ξεχάσεις. Μόλις αφήσεις πίσω το διάσημο μουσείο τέχνης της πόλης Boijmans-van Beuningen (έξοχος μεσοπόλεμος σε κόκκινο τούβλο, A. van der Steur, 1928-1935) και θελήσεις να πας απέναντι προς το Ολλανδικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής (γιατί η γιγαντιαία μορφή του Λε Κορμπιζιέ με τα στρογγυλά γυαλιά τραβάει σαν μαγνήτης) δεν μπορεί παρά να πέσεις πάνω στην καλύτερη «εισαγωγή» του προπολεμικού μοντερνισμού.
Πορεία προς το αύριο
Μέσα σε κήπους, δύο λευκές υπερ-μοντέρνες βίλες της δεκαετίας του ’30 με τους πλαστικούς όγκους και τους αρ ντεκό προβόλους, μας διηγούνται κεφάλαια από την ιστορία μιας πόλης που είχε πάντα την πρωτοπορία στο νου.
Αναπόφευκτα σκέφτεσαι ότι τέτοια λευκά σπίτια του ’30 υπάρχουν σε πιο φθηνές (οικονομικά) εκδοχές και στην Ελλάδα. Ποιος τα λογαριάζει όμως όσα διασώζονται ακόμη σε κάποια στενά πίσω από τον Φάρο Ψυχικού, στην παραλία της Γλυφάδας ή στη Νέα Σμύρνη; Μάλλον κανείς. Στο Ρότερνταμ τα μοντέρνα αυτά σπίτια της μεσοπολεμικής πρωτοπορίας, που είναι το φυσικό «άνοιγμα» για μία έκθεση – αφιέρωμα στον Λε Κορμπιζιέ, λάμπουν σαν κοσμήματα. Είναι κεφάλαια μιας αρχιτεκτονικής πορείας προς το αύριο, αυτής που με τραγικό τρόπο και γι’ αυτό με τόση αποφασιστικότητα, σφραγίζει το Ρότερνταμ μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Διόλου τυχαία, το Ρότερνταμ είναι κέντρο σήμερα της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας. Οχι μόνο συνδέεται με την περίπτωση του Rem Koolhaas, αλλά και με μια σειρά από Ολλανδούς και ξένους ντιζάινερ και αρχιτέκτονες (ανάμεσά τους και το αρχιτεκτονικό γραφείο MVRDV, στο οποίο πρόσφατα αφιερώθηκε μία έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη). Τι σημαίνει άραγε αυτό; Μία πόλη να προσελκύει τις νέες ιδέες μέσα σε καθεστώς ανοχής και δημιουργίας; Εύκολα θα έλεγε κανείς ότι είναι η ίδια η πόλη που προσφέρεται σαν πεδίο άσκησης και πειραματισμού. Το Ρότερνταμ με την ιδιαιτερότητά του, μοναδική στο τοπίο της Ευρώπης, να γυρίσει την πλάτη στο παρελθόν του μετά τον βομβαρδισμό του από τους Γερμανούς το 1940, έδωσε το «σώμα» του για μαθήματα ανατομίας. Αλλά μία πιο προσεκτική ματιά θα διαπιστώσει ότι όλα έχουν ένα νήμα πίσω στον χρόνο. Στέκει ακόμη στο λιμάνι του Ρότερνταμ, που μόνο η Σιγκαπούρη και η Σαγκάη μπορούν να ξεπεράσουν, ο «Λευκός Οίκος» (Het Witte Huis) που όταν χτίστηκε το 1898 ήταν το πιο ψηλό κτίριο γραφείων στην Ευρώπη. Σε ρυθμό Γαλλικής Αναγέννησης, όπως και σύγχρονοί του πύργοι στη Νέα Υόρκη, το κατάλοιπο αυτό του παλαιού Ρότερνταμ μοιάζει σήμερα με ένα λείψανο της μπελ επόκ, αλλά στην εποχή του είχε εκφράσει με συγκρατημένη τόλμη την πίστη στο μέλλον.
Μεσαία μητρόπολη
Ξεχειλίζει η επένδυση στο αύριο, είτε αυτή προέρχεται από το 1930 ή το 1950 ή το 1990. Στο Ρότερνταμ εύκολα κατανοεί κανείς τι σημαίνει να αυτο-ανακηρύσσεται μία πόλη ως κέντρο αρχιτεκτονικής. Είναι μία κίνηση προς τα εμπρός. Αν σκεφτεί κανείς ότι σε καμία άλλη πόλη της Ολλανδίας δεν βρίσκει αυτήν την αρχιτεκτονική, αφού καμία φορά νομίζεις ότι περπατάς σε πόλη της Γερμανίας ή των ΗΠΑ, με λάμψεις δηλαδή Φρανκφούρτης ή Ατλάντας, ενώ «δίπλα» είναι το Αμστερνταμ του «Χρυσού Αιώνα», το Ρότερνταμ αναδύεται ως ένα μοντέλο ευρωπαϊκής ανάπτυξης.
Υπάρχει μία κατηγορία ευρωπαϊκών πόλεων μεσαίου μεγέθους, περίπου ενός εκατομμυρίου κατοίκων, με έντονα μητροπολητικά χαρακτηριστικά. Στον νέο αιώνα, οι πόλεις αυτές, όπως το μικρότερο και πιο επαρχιακό Μπιλμπάο ή το μεγαλύτερο και πιο όμορφο Αμβούργο, σχηματίζουν αστικούς γαλαξίες στον κορμό της Ευρώπης συσπειρώνοντας έντονη ανάπτυξη και κινητικότητα. Το Ρότερνταμ σέρνει στον 21ο αιώνα ορισμένα εμβληματικά χαρακτηριστικά του 20ού που και σήμερα μπορεί να λειτουργήσουν δημιουργικά. Γεννήθηκε ξανά μετά το 1945 ως tabula rasa μετά την ισοπέδωσή του, αλλά αυτή η έκρηξη προς το μέλλον ήταν η ταυτόχρονη αποδοχή ενός βαθύτατου τραύματος που ακόμη ορίζει τη μορφή της πόλης. Δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη διάχυση της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας σήμερα στην πόλη, αν υποτιμήσει τη γενναία απόφαση των αρχών της πόλης και της ολλανδικής κυβέρνησης μετά τον πόλεμο να γυρίσουν σελίδα. Αντίθετα από τη Βαρσοβία, που ξαναχτίστηκε, ή άλλες πόλεις στην Ευρώπη όπως το Κόβεντρι, η Χάβρη, η Κολωνία ή το Αμβούργο, που βομβαρδίστηκαν αλύπητα, το Ρότερνταμ δεν δέχθηκε μεσοβέζικες λύσεις. Οχι μόνο αποφάσισε να ξαναγεννηθεί ως μία νέα πόλη, αλλά προχώρησε στην κατεδάφιση μισοκατεστραμμένων ιστορικών κτιρίων όπως το Θέατρο του 1887 (Groote Schoowburg), πράξη που αργότερα πολλοί μετάνιωσαν. Αλλά το πνεύμα του 1945 -που δημιούργησε μετά τον πρώτο εμπορικό πεζόδρομο της Ευρώπης (1953)- ήταν παντοδύναμο και για να περάσει όφειλε να είναι απόλυτο.
Και η Αθήνα
Αλλά, σήμερα η αρχιτεκτονική ανασαίνει ελεύθερη στο Ρότερνταμ, που είναι ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό πάρκο. Οι ουρανοξύστες του 2000 συνυπάρχουν με τις φθαρμένες πολυκατοικίες του ’50, ορισμένες από τις οποίες είναι μοναδικές σε στυλ. Σκέφτεται κανείς ότι το Ρότερνταμ σε αντίθεση με άλλα ευρωπαϊκά κέντρα στην ήπειρό μας είναι το αρχιτεκτονικό πρότυπο που πολλές πόλεις θα ήθελαν είναι. Πόλεις όχι βέβαια σαν το Αμστερνταμ ή τη Βιέννη, που ζουν από το παρελθόν τους και το πουλάνε πανάκριβα, αλλά πόλεις σαν την Αθήνα που θα μπορούσε και αυτή, στο μέτρο των δυνατοτήτων της και της αντικειμενικής πραγματικότητας, να πουλήσει την αρχιτεκτονική κληρονομιά του 20ού αιώνα. Πολλά από τα εμπορικά κτίρια του Ρότερνταμ από το ’50 και το ’60 υπάρχουν σε παραλλαγές και στην Αθήνα. Αλλά εδώ δεν υπάρχει το κλίμα ανοχής και δημιουργίας που είναι απαραίτητο για την οποιαδήποτε ανάπτυξη.