Χρειαζόμαστε περισσότερη φιλοσοφία;

Χρειαζόμαστε περισσότερη φιλοσοφία;

6' 41" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Πλάτων, Πενήντα Δύο Ομόκεντρες Μελέτες, Τόμος Γ΄, Παπαδήμας, Αθήνα 2007, σ. 236.

Η έκδοση μελετών για το φιλοσοφικό έργο του Πλάτωνα γεννάει στον αναγνώστη το ερώτημα περί της αναγκαιότητας του συστηματοποιημένου φιλοσοφικού στοχασμού. Η απάντηση διατυπώνεται άμεσα στις πρώτες σελίδες του τρίτου τόμου του συλλογικού εκδοτικού έργου, δανεισμένη από τον Πρωταγόρα όπου «… η πραγματική επαγγελματική και πολιτική επιτυχία προϋποθέτει το να είμαστε δίκαιοι και σώφρονες» (Νεχαμάς) 1. Η πολλαπλότητα και πολυμέρεια των μελετών του παρόντος τόμου αλλά και η εμβάθυνση στον φιλοσοφικό στοχασμό του Πλάτωνα παρέχουν άμεση και ολοκληρωμένη επιχειρηματολογία σε ό,τι αφορά τα προαναφερθέντα ζητούμενα, της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης.

Ο τρίτος τόμος μελετών επί του πλατωνικού έργου συνεχίζει την εκδοτική προσπάθεια που ξεκίνησε για να προσεγγίσει θέματα που καλύπτουν τους φιλοσοφικούς κλάδους της επιστημολογίας και της ηθικής, αλλά και γνωστικά πεδία όπως η πολιτική θεωρία και οι οικονομικές ιδέες, καθώς επίσης και ευρύτερους τομείς όπως η παιδεία και η ιστορική εξέλιξη των κοινωνιών.

Η παρούσα έκδοση επικαιροποιεί το έργο του Πλάτωνα και αναζητεί τους στόχους αυτής της επικαιροποίησης στην εφαρμογή της φιλοσοφικής προβληματικής στην κοινωνική πραγματικότητα (Νεχαμάς). Η φιλοσοφία καταδεικνύεται για πολλοστή φορά στην ιστορία της ανθρώπινης διανόησης ως η Λυδία Λίθος των ανθρώπινων λόγων και έργων και περαιτέρω, σε ό,τι αφορά τις επιστήμες, ως η βάση της επιστημολογικής θεώρησης. Η έκδοση του τόμου, όπως και των δύο προηγουμένων, τιμάει την προσφορά του καθηγητή Δ. Ζ. Ανδριόπουλου στη φιλοσοφική έρευνα, όπως και την αφειδή και πολυπράγμονα επιστημονική δραστηριότητά του εντός και εκτός των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Οι μαθητές του και οι συνεργάτες του, πολλώ δε μάλλον οι συγγραφείς των μελετών του τόμου, θεωρούν πως η παρούσα εκδοτική πρωτοβουλία προτίθεται να αποτελέσει ειδική μνεία και αποτίει ελάχιστο φόρο τιμής στο καθηγητικό και ερευνητικό έργο του Δ. Ζ. Ανδριόπουλου, ειδικώς σε ό,τι αφορά τα έργα του Πλάτωνα.

Παρατηρούμε πως η πολυσχιδής φύση της παρούσας συγκεντρωτικής, ως προς τον αριθμό των επιστημόνων αλλά και ως προς την ποικιλία των θεμάτων, ερευνητικής εργασίας περιλαμβάνει ζητήματα όπως η τέχνη και η αισθητική, η θεωρία περί Ιδεών και η αναζήτηση της φιλοσοφικής αλήθειας. Ως προς την τέχνη ανιχνεύει τα όρια της φαινομενικότητας (Λύκος) σε σχέση με την οντότητα των πραγμάτων και προσεγγίζει την έννοια της εικόνας στον Πλάτωνα ως εκφράζουσας την πραγματικότητα. Παρόμοια προβληματική αναπτύσσει και ο Γ. Ζωγραφίδης όταν εξετάζει την κίνηση της ψυχής από το αισθητό προς το νοητό. Η τελευταία αυτή θεώρηση σηματοδοτεί στο πλατωνικό έργο τη θεμελίωση της αισθητικής, η οποία αναλύει την ενδογενώς σημαινόμενη λειτουργία της τέχνης. Η περί Ιδεών θεωρία ανάγεται στην ερμηνεία του καθόλου και του επιμέρους και συγκρίνεται με την κριτική του Αριστοτέλη (Ζωγραφίδης) ως προς την εικόνα.

Ως προς τις Ιδέες, η ερμηνεία των πλατωνικών κειμένων κατευθύνεται προς την εξέταση της ιδανικής πολιτείας, αλλά και προς τη δυνατότητα ανεύρεσης και αποκρυστάλλωσης της αλήθειας. Η πλατωνική περί Ιδεών θεωρία παρουσιάζεται να διευρύνεται από τους νεοπλατωνικούς (Τερέζης) αλλά επίσης να θεωρείται και ως κοινός τόπος για τη φιλοσοφία (Δελλής). Οι ιδέες φέρουν την ουσία του καθόλου και αντιπαραβάλλονται με το επιμέρους, το αισθητό (Παναγιώτου). Κατά τον ίδιο τρόπο που εξετάζεται το καθόλου και το επιμέρους, παρουσιάζεται στη συγκριτική μελέτη ανάμεσα στον Πλάτωνα και στον Hegel της Β. Καραβάκου, ο διυποκειμενικός διάλογος των ατόμων εντός ενός οργανωμένου κοινωνικού συνόλου. Η κοινωνική αλληλεπίδραση λαμβάνει χώρα πρώτιστα ανάμεσα στο μέρος και στο όλο, ό,τι ονομάζουμε κοινωνική διαλεκτική θεμελιώνεται ανάμεσα στην αδιάρρηκτη σχέση του ατόμου με τον κοινωνικό ιστό (Putterman).

H συνεχής επικαιροποίηση των ιδεών του Πλάτωνα μέσω των προκείμενων μελετών και η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσέγγιση που προτάσσεται περί της ενυπάρχουσας ιδεολογικής συνοχής του φιλοσοφικού στοχασμού ανάμεσα στον Πλάτωνα και στον Δημόκριτο (Δελλής) μας οδηγεί στην αναδίφηση των ιδεών του Καλού (Βασιλείου) και του Αληθούς, όπου η επιδίωξη της γνώσης αυτών των αντικειμένων συνιστά την ανώτατη μορφή εκπαιδευτικής δραστηριότητας.

Η φιλοσοφία ανιχνεύει την αλήθεια των πραγμάτων (Λύκος) αντιπαραβάλλοντας και συγκρίνοντας τη γνώση με το φαινόμενο. Η φαινομενικότητα ασφαλώς θεωρείται εδώ ως απατηλή επίφαση της αλήθειας και όχι ως προσέγγιση της γνώσης. Η ηθική θεώρηση, καθώς επίσης και η διαλεκτική ερμηνεία των εννοιών της γνώσης και της αλήθειας (Δήμας), μας εισάγουν στην επιστημολογική υφή των επιχειρημάτων του Σωκράτη. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, πως διαμέσου του πλατωνικού στοχασμού ετέθησαν οι βάσεις εννοιών, όπως η διαλεκτική και η μαιευτική, και τούτη η μελέτη στοχεύει στην αναδίφηση αυτών των εννοιών (Putterman), καθώς επίσης και στην εμβριθή ερμηνεία τους όταν επί παραδείγματι η σωκρατική επιχειρηματολογία συνδυάζεται κριτικά με διηνεκώς επίκαιρα φαινόμενα όπως η κοινωνική αδικία.

Η ηθική και η αρετή αποτελούν ακρογωνιαίους λίθους του πλατωνικού έργου και τα ερωτήματα που τίθενται στις παρούσες μελέτες αφορούν τη δυνατότητα ή την αναγκαιότητα διδαχής της αρετής (Νεχαμάς, Δήμας). Στο πλαίσιο της ηθικής επιχειρηματολογίας προτάσσονται ερωτήματα διαχρονικής ασφαλώς αξίας που αφορούν το τι είναι προτιμότερο, το να αδικεί κάποιος ή να αδικείται (Βασιλείου). Τα ερωτήματα παρουσιάζονται κριτικά και συγκριτικά εντός του έργου του Πλάτωνα, αλλά και σε σχέση με μεταγενέστερο σχολιασμό υπό τους Vlastos, McTighe, Irwin και Dodds. Ωστόσο, η κριτική και συγκριτική προσέγγιση των μελετών δεν έχει απαραίτητα ως στόχο την αποκρυστάλλωση μιας σαφούς απάντησης αντίστοιχης του καθενός ερωτήματος, αλλά περισσότερο την κατάδειξη της άγνοιάς μας ως προς θεμελιώδη θέματα της ανθρώπινης ζωής που αφορούν τόσο την ατομική όσο και τη συλλογική ύπαρξη των ανθρώπων.

Ιδιαίτερη θεώρηση στη σπουδαιότητα της κοινωνικής διαλεκτικής ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία αφιερώνεται ως προς την κριτική των νόμων. Η καταλυτική επίδραση των τελευταίων στον χαρακτήρα της δικαιοσύνης που απονέμεται σχηματοποιεί αντίστοιχα και τον πολιτικό χαρακτήρα της πόλης-κράτους στον αρχαίο κόσμο κατά τις πολιτικές θεωρήσεις των Putterman και Θανασά. Η πολιτική κριτική της λειτουργίας των νόμων μάς οδηγεί να μελετήσουμε σε ποιο βαθμό ο νόμος καθίσταται το μέσο της πόλης η οποία θέτει ως στόχο τη μορφή του πολιτεύματος προς όφελος των κυβερνώντων και του λαού. Οι νόμοι λειτουργούν ως η ανώτατη μορφή πειθούς των πολιτών, ώστε οι τελευταίοι να σκέφτονται και να ενεργούν με κριτήριο την απονομή δικαιοσύνης και τη διασφάλιση του δημοκρατικού πολιτεύματος, ενώ ο προσωπικός χαρακτήρας των ανθρώπων που μετέχουν σε διαδικασίες δημόσιου πολιτικού διαλόγου καθίσταται ταυτόχρονα ημερότερος και ευμενέστερος στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής τους.

Η απήχηση της τελευταίας επιχειρηματολογίας στις πολιτικές επιστήμες ήταν και συνεχίζει να είναι ασφαλώς τεράστια. Δεν εξετάζονται κριτικά μόνο οι προϋποθέσεις διαλόγου ανάμεσα στο άτομο – πολίτη και στην κοινωνία, αλλά επίσης αναλύονται κριτικά και οι προϋποθέσεις ομαλής πολιτικής λειτουργίας ενός κράτους (Putterman) στο σύνολό του. Επιπλέον, σημαντική θέση κατέχει στο βιβλίο η κριτική στάση απέναντι στους κρατούντες, καθώς και η παρουσίαση του κριτικού στοχασμού του Πλάτωνα απέναντι στις ευθύνες των κυβερνώντων ενός ευνομούμενου κράτους. Το άτομο – πολίτης που μετέχει της πολιτικής διαλεκτικής αναζητεί το «δέον» όχι μόνο στο επίπεδο της πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας της οποίας είναι ενεργό μέλος, αλλά και στον βαθμό που το πολιτικά «δέον» διαμορφώνει και χαρακτηρίζει τις προσωπικές επιλογές.

Μέλημα του πολίτη είναι η ομόνοια, η ευδαιμονία και η παγίωση ενός πολιτικού συστήματος δικαίου. Πολύ περισσότερο, επιπρόσθετα, τον αφορούν οι πολιτικές επιλογές που σχετίζονται με την προσωπική επιθυμία, τη βούληση και την ατομική ιδιοσυγκρασία. Οι τελευταίες παράμετροι δεν σημαίνουν ούτε συνεπάγουν την επιβολή της προσωπικής ιδιοσυγκρασίας στα κοινά, αλλά μάλλον τη διαμόρφωση αυτής εντός της πολιτικής και κοινωνικής διαλεκτικής. Οι ατομικές διαφορές δεν θεωρούνται τροχοπέδη των κοινωνικών διαδικασιών και επιλογών. Το αντίθετο ισχύει μάλλον, αντιμετωπίζονται ως συνιστώσες ενός γενικότερου συνόλου αμοιβαιότητας και αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία (Κάκουλλου). Αυτή η αλληλεπίδραση αφορά πρώτιστα και επηρεάζει κύρια το κοινωνικό σύνολο που διαμορφώνεται με βάση τις απαιτήσεις των ανθρώπων για δικαιοσύνη, τις οποίες και όντως πραγματώνει δίνοντας μορφή και υπόσταση στην ευνομούμενη πολιτεία. Εκ παραλλήλου, ωστόσο, η κοινωνική διαλεκτική ασκεί τεράστια επίδραση στο συνολικό είναι του κάθε ανθρώπου ατομικά, ο οποίος, μετέχοντας ενεργά στις κοινωνικές αλλαγές, αποκτά κατ’ αυτόν τον τρόπο συνείδηση πολιτικής και κοινωνικής οντότητας, καθώς επίσης και τον σώφρονα χαρακτήρα του ενεργού και ενσυνείδητου ατόμου – πολίτη.

Η παρούσα μελέτη εστιάζεται τόσο στην αναγνώριση της άγνοιας των ανθρώπων ως προς την υπόσταση της δικαιοσύνης και της σωφροσύνης όσο και κυριότερα στην κριτική προσέγγιση αυτών των εννοιών με οδηγό το πλατωνικό έργο.

* Η κ. Αναστασία Χ. Μαρινοπούλου είναι διδάκτωρ Πολιτικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Sussex.

1. Τα ονόματα εντός παρενθέσεως παραπέμπουν στους συγγραφείς των αντίστοιχων μελετών.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή