Roberto Mangabeira Unger
What should the Left Ρropose
εκδ. Verso
Αποτελεί διαπίστωση προς τη σωστή κατεύθυνση η αναγνώριση της ύπαρξης μιας σύγχρονης πολιτικο-οικονομικής δικτατορίας των «μη εναλλακτικών», στην οποία όλοι μας έχουμε κατά καιρούς υποτάξει το δημιουργικό μας πνεύμα. Αποτελεί όμως έλλειψη ασυγχώρητη η αναγνώριση αυτής της ιδιάζουσας μορφής ιδεολογικής επικυριαρχίας και πνευματικής υποτέλειας, χωρίς έναν παράλληλο (επαρκή) αναστοχασμό επάνω στις εναλλακτικές που θα απεγκλωβίσουν το πνεύμα και θα αναδείξουν το διαφορετικό χειραφετητικό πολιτικο-κοινωνικό ορίζοντα.
Ο Unger πετυχαίνει τον πρώτο στόχο με ιδιαίτερη ευκολία, όπως άλλωστε το καταφέρνει και όλη η σύγχρονη αριστερή διανόηση, την ανάδειξη δηλαδή του ιδεολογικού και άρα μαχητού χαρακτήρα του σύγχρονου καπιταλισμού, εγκλωβίζεται όμως σε αναλύσεις υποδεέστερες, όπως άλλωστε και όλη η σύγχρονη αριστερή διανόηση, όταν έρχεται η ώρα της παρουσίασης μιας πραγματιστικής (όχι με την έννοια του πολιτικά εφικτού στο πλαίσιο της τρέχουσας συγκυρίας) πολιτικής πρότασης. Ωστόσο, φαίνεται να έχει κατανοήσει πως το γεγονός των πολιτικών ανατροπών περνάει πρώτα μέσα από μια ιδεολογική επικυριαρχία και μετά μέσα από την πολιτική επικυριαρχία αυτών των ιδεών. Η ιδεολογική κυριαρχία είναι πάντα πιο δύσκολη. Η συγκρότηση όμως μιας πολιτικής πρότασης σχετίζεται περισσότερο για τον Unger, ένα γνήσιο διανοητή του τρίτου κόσμου και καθηγητή του Harvard, με την ίδια την ιδέα της δημοκρατίας και τη δυνατότητά της να ανέχεται και να καλλιεργεί το δημιουργικό πνεύμα των πολιτών. Ειδάλλως, η δημοκρατία ξεπέφτει σε μια λειτουργία διεκπεραίωσης και συντήρησης των κυρίαρχων δυνάμεων. Αλλωστε, ένας Βραζιλιάνος, όπως ο Unger, γνωρίζει καλά τι σημαίνει να αποδέχεσαι αδιαμαρτύρητα τις κυρίαρχες δυνάμεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Παγκόσμιας Τράπεζας και εν γένει του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.
Η ψυχολογία του θαύματος
Ο Unger βάλλει επίσης μέσα από το «εγχειρίδιό» του και κατά του αμερικανικού ονείρου και της ψευδεπίγραφης αντίληψης ότι όλα είναι εφικτά εάν κάποιος το θέλει. Στη βάση αυτής της ιδέας υπάρχει η ίδια η ψυχολογική δομή του «θαύματος», όποιος πραγματικά πιστεύει ιαίνεται, κάτι βέβαια που δεν συμβαίνει ποτέ στην πραγματική οικονομία (όποιος πραγματικά το πιστεύει δεν βρίσκει ποτέ τα χρήματα για να αγοράσει διαμέρισμα λόγω της πίστης του). Το αμερικανικό όνειρο έχει βέβαια διπλή λειτουργία. Από τη μια αναστέλλει την ανατρεπτική διάθεση των δρώντων, καθώς στο βάθος υπάρχει πάντα η υπόσχεση της καλύτερης ζωής. Από την άλλη, ενοχοποιεί το άτομο για τον κοινωνικό του ξεπεσμό και όχι τους εδραιωμένους κοινωνικο-οικονομικούς μηχανισμούς. Για να μην προσθέσουμε ότι με τον τρόπο αυτό αν-ορθολογικοποιεί τον ενδεχόμενο πολιτικό αγώνα.
Τι πρέπει όμως να γίνει σύμφωνα με τον Unger; Η αναδιανομή, το βασικό πρόταγμα της σοσιαλδημοκρατίας δεν φαίνεται να τον συγκινεί, καθώς τελικά, όπως υποστηρίζει, επιτείνει παρά μειώνει τις ανισότητες. Κάθε ριζοσπαστική κριτική οδηγεί όμως την πολιτική ανανέωση περισσότερο προς το στρατόπεδο του αντιπάλου παρά προς αυτό της ευκταίας κοινωνικο-οικονομικής επίλυσης των σύγχρονων προβλημάτων. Αλλωστε, όλες οι κοινωνίες που απολαμβάνουν έστω και ένα ελάχιστο επίπεδο ανεκτής διαβίωσης τείνουν προς μιαν ιδιάζουσα συντήρηση ή αναπαραγωγή αυτού του επιπέδου. Η ιδέα των σταδιακών μεταβάσεων δεν φαίνεται όμως ούτε αυτή να συγκινεί το Βραζιλιάνο διανοητή, που θα έχει ακούσει ίσως πολλές φορές για καλύτερες μέρες που έρχονται μέσα από τις «θυσίες». Αλλωστε, όπως ο ίδιος υποστηρίζει εύστοχα, η αναδιανομή χρειάζεται την οικονομική μεγέθυνση, η οποία για να επιτευχθεί σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον πρέπει να ακυρώσει σε δεύτερο χρόνο την ίδια την αναδιανομή.
Νέος άνθρωπος σε νέο κόσμο
Ετσι, όλο το χειραφετητικό περιεχόμενο των ιδεών του φαίνεται πως συγκεντρώνεται γύρω από μια ιδέα βολονταριστικής επανασύστασης του πολιτικού χαρακτήρα των θεσμών, από τους οποίους είχε αποσυρθεί το κοινωνικό στοιχείο προς όφελος του οικονομικού, εργαλειακού εξορθολογισμού της παραγωγής. Το δρων υποκείμενο ως το νέο μαχητικό στοιχείο των θεσμών και της δημοκρατίας φαίνεται πως εξαντλεί το ρεφορμιστικό του όραμα. Το νέο αυτό πολιτικό στοιχείο εμπεριέχει και την ιδέα της πολιτικής αυθορμησίας, της θεσμικής επανασύστασης, σε αντίθεση με τη θεσμική διαχείριση, καθώς και την ενθάρρυνση ανάπτυξης μιας πολυεπίπεδης οικονομικής οργάνωσης ανεκτικής απέναντι στη σύγχρονη πολλαπλότητα. Το όλο εγχείρημα του «νέου ανθρώπου» που θα διαχειρίζεται με επάρκεια το νέο πολυεπίπεδο κόσμο, θα πρέπει να υποστηρίζεται βέβαια και από μια νέα παιδεία προσανατολισμένη προς την ανάπτυξη των δημιουργικών ικανοτήτων του ανθρώπου και όχι προς την απόκτηση «παραγωγικών» δεξιοτήτων. Στο σημείο αυτό, το πνεύμα του Unger φαίνεται πως δεν μπορεί να ξεφύγει από τις κοινότοπες επαναστατικές θέσεις. Συγκινητικό, ειλικρινές, χειμαρρώδες, απλό και βέβαια πολιτικά ατελές, το «εγχειρίδιο» του Unger είναι πράγματι μια ενδιαφέρουσα πολιτική πρόταση με πολύ ουσία, με εύστοχες ιστορικές αναλύσεις, χωρίς παραπομπές, που ευχαριστεί και απεγκλωβίζει την πολιτική σου διάθεση, αρκεί βέβαια να μην επιχειρήσεις να μαγειρέψεις τις ιδέες του σπίτι.
* O κ. Β. Μαγκλάρας είναι πολιτικός επιστήμων.