Η εποχή που το κλασικό μπαλέτο επέβαλλε τους όρους του έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί. Οχι μόνο δεν σηκώνεται το πόδι αυστηρά στις 90 ή στις 30 μοίρες αλλά έχει το περιθώριο να μη σηκώνεται και καθόλου! Οι χορευτές μπορούν να σουλατσάρουν, να μένουν ακίνητοι, να αντιδρούν με τον ίδιο επαναλαμβανόμενο τρόπο. Κάποτε, μάλιστα, ανοίγουν διάλογο μεταξύ τους ή αποτελούν μέρος μιας «ψηφιακής πραγματικότητας». Ο αμερικανικής καταγωγής Ουίλιαμ Φορσάιθ, που έφερε επανάσταση στην τέχνη του χορού την τελευταία 30ετία, εξερευνά ήδη «τις συνέπειες της σύγχρονης κοινωνικής μετατόπισης από την ατομικότητα στο διαδικτυακό παγκοσμιοποημένο μοντέλο». Στις «Τρεις ατμοσφαιρικές σπουδές», τους χορευτές δεν συνοδεύει μουσική. Χορεύουν βουβά, συντονίζονται με τις ανάσες και τις αναπνοές τους, υπακούοντας σε έναν εσωτερικό ρυθμό. Ενώ το «Heterotopia» είναι ένα άγριο, θορυβώδες ορατόριο που αποδίδεται σε «ακατάληπτες» γλώσσες. Παράξενοι ήχοι από μια αλλόκοτη συνάθροιση όντων, που κινούνται πάνω και κάτω από μεγάλα επίπεδα τραπέζια. Ο Φορσάιθ αναμειγνύει χορό, περφόρμανς, πλαστικές τέχνες, αρχιτεκτονική, πολυμέσα.
Στο θέατρο η αναζήτηση και ο πειραματισμός δεν είναι γνώρισμα των τελευταίων δεκαετιών. Αν ακολουθήσουμε μάλιστα τον συλλογισμό του Βέλγου σκηνοθέτη και εικαστικού καλλιτέχνη Γιαν Λόουερς, το θέατρο ήταν ανέκαθεν μια ριζοσπαστική τέχνη. Από την εποχή του Σαίξπηρ και του Μολιέρου. Ομως, τα τελευταία χρόνια, είναι αλήθεια, όλο και πιο συχνά θεατρικές παραστάσεις συμπεριλαμβάνουν περισσότερες μορφές τέχνης (χορό, μουσική, βίντεο εγκαταστάσεις) δημιουργώντας ένα σύνθετο θέαμα. Και η πρόκληση αφορά τόσο τα κλασικά κείμενα (έχουμε παρακολουθήσει Φαίδρα και Ιππόλυτο να ασκούνται στο μπάντμιντον ή τις Ερινύες σε περιβάλλον τηλεδικείου και τον Απόλλωνα ως drag queen) όσο και σύγχρονα, όπως το «Το δωμάτιο της Ισαβέλλας» που ανέβασε ο Γιαν Λόουερς. Ο γεννημένος στην Αμβέρσα, 50χρονος Γ. Λόουερς είναι ο άνθρωπος που μαζί με τον Γιαν Φαμπρ και τον Βιμ Βαντεκέιμπους ηγήθηκαν του ριζοσπαστικού κινήματος στο Βέλγιο των αρχών του ’80. Στο έργο του, που παρουσίασε τον Ιούνιο στην Πειραιώς 260, η Ισαβέλλα είναι μια ηλικιωμένη τυφλή γυναίκα που περνάει τις τελευταίες μέρες της ζωής της σε ένα δωμάτιο λαμβάνοντας μέρος στο εξής πείραμα: καλωδιωμένη, βλέπει τις αναμνήσεις της να ζωντανεύουν σε μια οθόνη και μετά να παίρνουν σάρκα και οστά επί σκηνής.
Το Ελληνικό Φεστιβάλ, τα δύο τελευταία χρόνια, καλύπτοντας κενά πολλών δεκαετιών, έφερε το κοινό, της Πειραιώς κυρίως, αντιμέτωπο με μια νέα καλλιτεχνική πραγματικότητα. Είχαμε ακούσει γι’ αυτή, την είχαμε δει, σποραδικά, αλλά ποτέ με άποψη, οργάνωση και συνέπεια.
Το ερώτημα που γεννήθηκε από τη φετεινή διοργάνωση το μεταφέραμε σε τέσσερις καλλιτέχνες (Μπομπ Γουίλσον, Κάριν Νόιχοϊζερ, Γιαν Λόουερς και Φρανκ Κάστορφ) καθώς και στον διευθυντή του Ελληνικού Φεστιβάλ, Γιώργο Λούκο: «Στη σημερινή εποχή τα όρια ανάμεσα στις τέχνες μοιάζει να έχουν εξαφανιστεί: Θέατρο, χορός, μουσική, εικαστικά πολυμέσα αναμειγνύονται δημιουργώντας ένα υβριδικό θέαμα. Ποιο είναι το μέλλον του θεάτρου (ή του χορού) σε αυτό το τοπίο; Εξακολουθεί να αποτελεί το θέατρο μια ριζοσπαστική τέχνη;».
Και οι τέσσερις δημιουργοί, ο καθένας από τη σκοπιά του, υπηρετούν το θέατρο μέσα από μια προσωπική, «ιδιωματική» γλώσσα. Με κορυφαίο στη λίστα τον 66χρονο Μπομπ Γουίλσον. Πολυπράγμων, έχει ασχοληθεί εξίσου με τη ζωγραφική, την αρχιτεκτονική, το ντιζάιν. Εχει σκηνοθετήσει όπερα και τον γοητεύει να «καταστρέφει τους κώδικες των έργων και να δημιουργεί νέους εξαρχής». Οι φωτισμοί του αποτελούν ένα πλήρες σκηνογραφικό περιβάλλον και η συνεργασία του με μουσικούς δίνει πάντα στις σκηνοθεσίες του μια ξεχωριστή ταυτότητα. Η Κάριν Νόιχοϊζερ ξεκίνησε την καριέρα της ως ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου. Εχει συνεργασθεί με τους σημαντικότερους σκηνοθέτες της γερμανικής σκηνής -Κάστορφ, Μαρτάλερ κ.ά.- ενώ από το 2001 σκηνοθετεί: «Μήδεια», «Μαρία Στιούαρτ» του Σίλερ, «Τρεις Αδελφές» του Τσέχοφ. Την «Ορέστεια», που παρουσίασε στην Επίδαυρο, χειρίστηκε με μεγάλη τόλμη και ισχυρές δόσεις αποδόμησης, αν και διατήρησε σχέσεις μεγάλου σεβασμού με το κείμενο του Αισχύλου. «Οσο πιο βαθιά μπαίνεις στο κείμενο τόσο περισσότερο μένεις σε αυτό», λέει. «Κάθε εποχή βρίσκει στα κλασικά κείμενα κάτι σύγχρονο, κάτι που μπορεί να ερμηνευτεί εκ νέου και με μοντέρνο τρόπο». Ο 56χρονος Γερμανός Φρανκ Κάστορφ, τέλος, πιστεύει στον ανατρεπτικό ρόλο του θεάτρου. Στη δύναμή του να ξεβολεύει, να αιφνιδιάζει, να σοκάρει. Εχει καθιερωθεί ως «ο σκηνοθέτης που συντρίβει τους κλασικούς».
Καθένας από τους ερωτώμενους δίνει τη δική του απάντηση, το έναυσμα για να σκεφτούμε την «πολυγλωσσική» τέχνη του μέλλοντος.
Γιώργος Λούκος
Διευθυντής του Ελληνικού Φεστιβάλ
Εχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε τον Φορσάιθ. Τον τρόπο, που μέσα στον χρόνο, γίνεται όλο και περισσότερο εικαστικός. Ή την προσέγγιση θεάτρου α λα Πίνα Μπάους. Τη σχέση του χορού με τα εικαστικά μπορεί να τη δει κανείς στη δουλειά του Μπορίς Σαρμάτς επίσης, η οποία μπορεί (και έχει γίνει) να παρουσιαστεί σε γκαλερί. Ο Γιαν Φαμπρ, από την άλλη, ένας σημαντικός εικαστικός καλλιτέχνης, ασχολείται με τη χορογραφία. Ο χορός και τα εικαστικά έχουν ένα κοινό θέμα: τον χώρο. Πώς παίζεις με τον χώρο; Υπάρχει ένα επάγγελμα στην Αμερική το οποίο ονομάζεται: Hunging exhibitions. Ειδικοί διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο συνομιλούν τα έργα με τον χώρο. Το παιχνίδι με τον χώρο είναι κοινό μέλημα τόσο του χορού όσο και των εικαστικών.
Κάριν Νόιχοϊζερ
Σκηνοθέτης της 5ωρης «Ορέστειας» που παρουσίασε το θέατρο Σάουσπιλ της Φρανκφούρτης στην Επίδαυρο
Ισως γεννάει μιας μορφής ελπίδα. Ισως είναι μια μορφή αντίδρασης. Γιατί ελπίζω ότι ο κόσμος έχει μπουχτίσει με το έτοιμο φαγητό και το αναμενόμενο. Στη Γερμανία όταν παρουσίασα την Ορέστεια είδα ότι οι θεατές παρακολουθούσαν πεντέμισι ώρες σαν στεγνά σφουγγάρια, απορροφώντας μια γλώσσα που δεν είχαν ακούσει για χρόνια. Και οι θεατές το εκτίμησαν αυτό. Οταν ήμουν ηθοποιός στη Ζυρίχη κάναμε πειραματικές δουλειές με τον Μαρτάλερ, ένα χορογράφο και ένα μουσικό. Αρχίσαμε να αναμειγνύουμε τα διαφορετικά είδη και το αποτέλεσμα ήταν να μας διώξουν από τη Ζυρίχη για τον ένα ή τον άλλο λόγο! Και αυτό είναι νομίζω το μέλλον: η ανάμειξη των ειδών. Η άλλη πλευρά είναι αυτό που είδαμε τελευταία στην Επίδαυρο (σ.σ. τις «Ευτυχισμένες μέρες» του Μπέκετ με τη Φιόνα Σο), το old style theater. Να εμπιστεύεσαι τον ηθοποιό, την ερμηνεία του, το έργο. Και αυτό ονομάζω «κλασικό ύφος»: να ακολουθείς το κείμενο, χωρίς παρεμβάσεις, χωρίς βίντεο, χωρίς τίποτα. Ισως και αυτό να είναι μία, δύο, ένα εκατομμύριο πιθανότητες να ανανεωθεί η τέχνη του θεάτρου ως σύνολο. Το πιστεύω ακράδαντα. Αλλιώς θα αυτοκτονήσω, αύριο κιόλας!..
Νομίζω ότι το θέατρο είναι ένας τόπος όπου οι άνθρωποι συναντιούνται για να ανταλλάξουν ιδέες. Το θέατρο είναι ένα φόρουμ ιδεών. Για μένα είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει κάτι ζωντανό στο θέατρο. Οπως σε μια ροκ όπερα ο κόσμος μαζεύεται για να απολαύσει κάτι ζωντανό. Είναι εντελώς διαφορετικό από το να πας στο ντράιβ ιν να δεις μια ταινία ή να μείνεις σπίτι σου και να δεις τηλεόραση ή στον κινηματογράφο.
Μπομπ Γουίλσον
Υπέγραψε μία από τις ξεχωριστές παραστάσεις του φετινού Φεστιβάλ, το «Κουαρτέτο» του Χ. Μύλλερ με την Ιζαμπέλ Ιπέρ
Το θέατρο είναι ένα σταυροδρόμι τεχνών. Αυτό είναι το ενδιαφέρον του. Αν ανατρέξετε στη λατινική ρίζα της λέξης δουλειά, θα βρείτε το opus – opera. Αυτό περιλαμβάνει τα πάντα: Μουσική, ποίηση, φιλοσοφία, χορό. Τους τελευταίους αιώνες στον δυτικό κόσμο κάθε μορφή τέχνης είχε ένα ξεχωριστό ρόλο. Οπερα ίσον αισθηματική και πνευματική επικοινωνία, χορός ίσον μπαλέτο, θέατρο ίσον τρόποι για να εκφράσουμε πιο σύνθετες σκέψεις. Νομίζω ότι εγώ τάσσομαι με το μέρος της λατινικής έννοιας που περιλαμβάνει τα πάντα: αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική. Ας μην ξεχνάμε ότι έχω σπουδάσει αρχιτεκτονική και έχω ασχοληθεί με τη ζωγραφική, έχω βρεθεί πολύ κοντά στον χορό και στην κίνηση, έχω εργαστεί στο βίντεο και στον κινηματογράφο.
Πολύ εύκολα μιλάμε για το τέλος της ζωγραφικής ή του χορού. Αλλά πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι που ζωγραφίζουν, που γράφουν ποίηση, που χορεύουν. Η αβάν γκαρντ το μόνο που κάνει, το έχω ξαναπεί, είναι να ανακαλύπτει εκ νέου τους κλασικούς. Ο Σωκράτης έχει πει ότι το παιδί που γεννιέται γνωρίζει τα πάντα. Μεγαλώνοντας, ξεσκεπάζει τη γνώση που ήδη έχει και αυτό είναι η διαδικασία της μάθησης. Ετσι νομίζουμε ότι και η αβάν γκαρντ προσφέρει κάτι καινούργιο, ενώ το μόνο που κάνει είναι να ανακαλύπτει εκ νέου τους κλασικούς.
Γιαν Λόουερς
Σκηνοθέτης και εικαστικός καλλιτέχνης, εμπνευστής του «Δωμάτιου της Ισαβέλλας»
Πολλές φορές το κλασικό είναι ριζοσπαστικό. Κατ’ αρχάς, τα σύνθετα θεάματα δεν είναι κάτι καινούργιο. Τα έχουν επιχειρήσει το Μπάουχαουζ, ο Αντι Γουόρχολ. Ο Μολιέρος και ο Σαίξπηρ στην εποχή τους ήταν ριζοσπάστες. Το ριζοσπαστικό εξαρτάται από αυτόν που το κάνει και δεν είναι θέμα εποχής. Αναρωτιέμαι διαρκώς για ό,τι κάνω. Οταν γυρίζεις μια ταινία ή σχεδιάζεις έναν πίνακα, ξεκινάς από το μηδέν. Οταν ασχολείσαι με τον Σαίξπηρ έχεις μια στέρεη, δεδομένη βάση: τον Σαίξπηρ. Κι από εκεί αρχίζουν τα ερωτήματα. Τι κάνεις, τι πρέπει να κάνεις. Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις. Επίσης πρέπει να διαχωρίσουμε την έννοια «θέατρο ρεπερτορίου». Πρόκειται για θέατρο σε διαφορετικές συνθήκες. Σαν να προσπαθείς να βρεις ένα καινούργιο σακάκι για ένα παλιό έργο. Προσωπικά, επιδιώκω να είμαι αποσυνδεμένος από την παράδοση. Ολα, πιστεύω, εξαρτώνται από την αναγκαιότητα ενός εγχειρήματος. Υπάρχει ανάγκη για χορό, βίντεο, λόγο; Ολα έχουν να κάνουν με την πραγματική ανάγκη.
Φρανκ Κάστορφ
Σκηνοθέτης, διευθυντής της βερολινέζικης Φολκσμπίνε – παρουσίασε τον «Βορρά» του Σελίν
Το θέατρο πρέπει να κατανοήσει τη θέση του σαν κάτι το «περιθωριακό». Και η ευκαιρία του περιθωριακού έγκειται σε αυτό, όπως λέει ο σκηνοθέτης Κριστόφ Σλίνγκενζιφ: «Δεν έχεις καμιά ευκαιρία. Εκμεταλλεύσου το!». Το να κινηθείς σε αυτήν την παραδοξότητα, μπορεί να επιφέρει κάτι, που στην κοινωνία μας λίγα επαγγέλματα μπορούν να καταφέρουν: την ψυχαγωγία. Είναι ένα αιώνιο παιδικό αίτημα να αισθάνεσαι χαρά ώστε να μπορείς να παίζεις και να δοκιμάζεις μέχρι «την τελευταία σου ώρα». Είναι ένα τεράστιο προνόμιο σε αυτήν την κοινωνία, που είναι εξαρτημένη από την παραγωγή.
Φορσάιθ: Υγιής αγλωσσία
Την ίδια ερώτηση απευθύναμε και στον Ουίλιαμ Φορσάιθ, αλλά βρισκόταν σε διαδικασία δοκιμών για τη νέα του παραγωγή και δεν μπόρεσε να απαντήσει. Μεταφέρουμε την άποψή του μέσα από συνέντευξή του που αναδημοσιεύει το, αφιερωμένο στον Φορσάιθ, πρόγραμμα του Φεστιβάλ:
«Το Three atmospheric studies, πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύεται η πραγματικότητα από ένα μέσο -στη συγκεκριμένη περίπτωση μια επίθεση σε αραβική χώρα- και πώς η ερμηνεία αυτή μεταφέρεται σ’ ένα άλλο μέσο. (…) Η χορογραφία πρέπει να είναι ένα ανοικτό πεδίο ώστε ο καθένας να μπορεί να σκέφτεται ό,τι θέλει. Δεν κάνω προπαγάνδα, δεν λέγομαι Τζορτζ Μπους. Δεν θέλω να επιβάλω σε κανέναν ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης. Εγώ σας προσφέρω απλώς ένα συνειρμικό πεδίο, εσείς κάντε μ’ αυτό ό,τι θέλετε. (…) Η ερμηνεία είναι μια ανάγκη για έκφραση μέσω του λόγου, κι εγώ προσπαθώ να απενεργοποιήσω αυτόν το μηχανισμό. Πιστεύω ότι αυτή η αγλωσσία είναι υγιής».