John Gray Black Mass: Apocalyptic Religion and the Death of Utopia
Εκδ. Allen Lane
Ε ίναι δύσκολο να μην είναι κανείς σκεπτικός απέναντι στον Τζον Γκρέι. Οι αδιάκοπες πολιτικές μετενσαρκώσεις του δεν του έχουν αφήσει πολλούς φίλους. Με την τελευταία όμως θα συναντήσει κάποιους από τους πιο παλιούς.
Από ιεροκήρυκας της Νέας Δεξιάς στα χρόνια της Θάτσερ και ύστερα από ένα σύντομο φλερτ με τον Μπλερισμό, ο Γκρέι, καθηγητής Ευρωπαϊκής Σκέψης στο London School of Economics, αναδείχτηκε σε σφοδρό πολέμιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Πιο πρόσφατα βούτηξε στα γκρίζα νερά της «βαθιάς» οικολογίας και του λεγόμενου αντιουμανισμού. Και ο ουρανός από πάνω του ολοένα σκοτεινιάζει.
Ετσι και στο νέο του βιβλίο, Black Mass: Apocalyptic Religion and the Death of Utopia, (Μαύρη Λειτουργία: Αποκαλυπτική Θρησκεία και ο Θάνατος της Ουτοπίας), ο Γκρέι εκτοξεύει μια γερή δόση πεσιμισμού για την ανθρώπινη κατάσταση: Η γνώση μας μπορεί να αυξάνεται, αλλά αυτό δεν εγγυάται και την ηθική μας βελτίωση. Στην ουσία παραμένουμε βάρβαροι με κουστούμια. Αντίθετα απ’ ότι νομίζουν, οι άνθρωποι κατά βάση δεν διαφέρουν απ’ όλα τα άλλα ζώα και μπορούν να αλλάξουν το μέλλον τους όσο και οι γορίλες.
Μισάνθρωπος; Μάλλον υπερβολικό. Πεσιμιστής; Σίγουρα. Δανειζόμενος τους φακούς του φίλου και δάσκαλού του Αϊζάια Μπερλίν, ο Γκρέι βλέπει ένα κόσμο που μαστίζεται από αθεράπευτα προβλήματα και εγγενείς συγκρούσεις. Αντικειμενικές αξίες υπάρχουν, απλά δεν υπάρχει λογική -και κατά συνέπεια οικουμενική- μέθοδος ιεράρχησής τους. Εντονη ζωή και ηρεμία, ελευθερία και ασφάλεια, οίκτο και δικαιοσύνη: Τα ανθρώπινα όντα συχνά επιθυμούν ασυμβίβαστα πράγματα.
Αλλά αυτό ακριβώς που σπρώχνει τον Μπερλίν προς τον φιλελευθερισμό είναι που οδηγεί τον Γκρέι μακριά του. Εχουμε να κάνουμε με το κλασικό παράδοξο του φιλελευθερισμού. Ο Μπερλίν θεωρεί τη φιλελεύθερη κοινωνία ως τον καλύτερο τρόπο για να συνδυαστούν ή απλά να συνυπάρξουν διαφορετικά ή ακόμα και ασυμβίβαστα μοντέλα ζωής, ενώ ο Γκρέι κλείνει το μάτι στον Νίτσε και αντιμετωπίζει τον ίδιο τον φιλελευθερισμό ως απλά ένα σύστημα ανάμεσα στα άλλα.
Ουτοπία
Ούτως ή άλλως, το πρόβλημα για τον Γκρέι δεν είναι ο φιλελευθερισμός, αλλά η πολιτική γενικότερα. Η πολιτική, μας λέει, είναι ουτοπία. Και είναι ουτοπία γιατί η φύση της είναι κατά βάση μεταφυσική. Οι σύγχρονες ιδεολογίες δεν είναι παρά ψήγματα καταπιεσμένης θρησκείας. Ο χριστιανισμός διακήρυττε την έλευση ενός καινούργιου, αγνού κόσμου μέσα από την αναμέτρηση με το σατανά. Με σημαία την πρόοδο, οι διανοούμενοι του Διαφωτισμού διατήρησαν την εσχατολογική διάσταση του χριστιανισμού αντικαθιστώντας την πίστη στο Θεό με τη λογική. Οι κοσμικές ιδεολογίες που αναδύθηκαν σε αντιδιαστολή υποτίθεται με την παραδοσιακή θρησκεία μετά τον Διαφωτισμό -ο φιλελευθερισμός, ο κομμουνισμός και ο ναζισμός- είναι στην πραγματικότητα ερσάτζ θρησκείες, πολιτικές εκφάνσεις με άλλα λόγια του χριστιανισμού, καθώς υιοθετούν την τελεολογική πίστη σε μια επερχόμενη ιστορική τομή όπου όλα τα ψεγάδια και τα δεινά της ανθρώπινης κοινωνίας θα εξαφανιστούν.
Αρρωστη δεν είναι μόνο η Δύση. Το μικρόβιο της ουτοπίας, μας λέει ο Γκρέι, έχει προσβάλει και τα ισλαμικά κινήματα. Εκδηλώνεται με την τάση τους να θεωρούν τη βία ως μέσο για τη δημιουργία ενός νέου κόσμου. «Το ριζοσπαστικό Ισλάμ μπορεί κάλλιστα να περιγραφεί ως ισλαμο-ιακωβινισμός», γράφει.
Κάπως έτσι το νήμα φτάνει μέχρι το νεοσυντηρητικό όραμα των Μπους και Μπλερ για την εμφύτευση μιας δυτικού τύπου δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή. Αυτή η τελευταία κοσμική ουτοπία για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας δημοκρατίας, γράφει, κείτεται νεκρή στους αιματοβαμμένους δρόμους του Ιράκ. Τώρα που η κοσμική πίστη έχει χαθεί, οι πλανητικές συγκρούσεις επιστρέφουν με την πρωτόγονή τους μορφή: τη θρησκευτική.
Σε αντίθεση με μαχόμενους αθεϊστές όπως ο Ντόκινς ή ο Χίτσενς που προσβλέπουν σε ένα μετα-θρησκευτικό κόσμο, ο Γκρέι θεωρεί ότι οι θρησκείες είναι εδώ για να μείνουν. «Τα ανθρώπινα όντα δεν θα σταματήσουν να θρησκεύονται περισσότερο απ’ όσο θα σταματήσουν να είναι σεξουαλικά, παιχνιδιάρικα ή βίαια». Μπορεί οι θρησκείες να είναι μύθος, σημειώνει, αλλά το ανθρώπινο ον δεν μπορεί να ζήσει χωρίς μύθους. Το πρόβλημα είναι ότι οι μύθοι αυτοί δίνουν νόημα στους ανθρώπους που ζουν σύμφωνα με αυτούς, αλλά συχνά καταστρέφουν τις ζωές των υπολοίπων.
Δυστυχώς και ο ίδιος φαίνεται να αναζητά νόημα σε μύθους. Στην προσπάθειά του να ξεγυμνώσει τα μεταφυσικά υποστυλώματα των νεωτερικών αφηγήσεων, ο Γκρέι πλέκει μόνος του μια μεγάλη αφήγηση, μια ολόκληρη θεωρία της Ιστορίας γεμάτη άλματα, υπεραπλουστεύσεις και υπερβολές. Πετρέλαιο, γεωπολιτική, εθνικά συμφέροντα παραγκωνίζονται μπροστά στη δύναμη της ουτοπίας.
Στην αγωνία του να στριμώξει όλες τις ιδεολογίες μέσα στο πανδώρειο κουτί της ουτοπίας, ο Γκρέι παραμορφώνει το ίδιο του το περιεχόμενο. Φιλελευθερισμός, κομμουνισμός, ναζισμός, ισλαμισμός και νεοσυντηρητισμός -όλα γίνονται ένα. Ακόμα και η σκέψη του Ντόκινς, μας λέει ο Γκρέι, είναι κατά βάση χριστιανική, καθώς διατηρεί την πίστη στη μοναδικότητά και τη βελτίωση του ατόμου. Και ο αθεϊσμός θρησκεία εγένετο.
Ρεαλισμός
Τι μπορούμε να κάνουμε σε αυτόν τον αφιλόξενο κόσμο; Ο Γκρέι ανακαλύπτει τη χαμένη γοητεία του ρεαλισμού. Πρέπει να αποδεχτούμε, σημειώνει, πως το γεγονός ότι ο κόσμος γίνεται πιο μοντέρνος δεν σημαίνει ότι γίνεται και πιο ομοιόμορφος. Η αρμονία στην ηθική είναι αυταπάτη, συνεπώς οι συγκρούσεις είναι εδώ για να μείνουν. Το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε, γράφει, «είναι να κρατήσουμε το κακό σε απόσταση».
Ενας κύκλος κλείνει, καθώς ο Γκρέι επιστρέφει σε παλιά λημέρια. Η παρότρυνσή του για μια ρεαλιστική προσέγγιση φανερώνει μια αρχετυπικά συντηρητική αντίληψη για την ανθρώπινη φύση, βγαλμένη από τις σελίδες του Χόμπς και του Οκσοτ. Είναι μια αντίληψη ποτισμένη με απαισιοδοξία και παθητικότητα απέναντι στις ατέλειες και τις αδικίες αυτού του κόσμου. Εχει δει κανείς γορίλες να επαναστατούν;