Είναι λογοτεχνία ή όχι ο «Χάρι Πότερ»; Είναι καλή ή κακή λογοτεχνία; Είναι κινηματογράφος στο χαρτί; Είναι κακή λογοτεχνία ο κινηματογράφος στο χαρτί; Είναι πολιτικά ορθή λογοτεχνία; Είναι ηθικό το μήνυμα; Είναι επωφελές για τα παιδιά; Είναι σημάδι ανωριμότητας ή τεκμήριο ευαισθησίας και φαντασίας για τους ενήλικες αναγνώστες; Είναι συμπίλημα ή πρωτότυπο; Το πρόσφατο «Harry Potter and the Deathly Hallows» που κλείνει την επικών διαστάσεων αφήγηση είναι η κορωνίδα της Ρόουλινγκ ή ένα αφελές χάπι εντ, όλο κλισέ; Οι διχαστικές συζητήσεις θυμίζουν, όλων των αναλογιών τηρουμένων, τα όσα αμήχανα αραδιάζουν σε ξύλινη γλώσσα τα στελέχη των αριστερών κομμάτων ενώπιον των εκάστοτε καινοφανών συλλογικών πρωτοβουλιών, που δεν υποκινήθηκαν από τους ίδιους.
Ηδη με τον τρίτο τόμο («Ο Αιχμάλωτος του Αζκαμπάν») η πορεία του μαθητευομένου μάγου είχε προδιαγραφεί. Οι Αμερικανοί, που η Ρόουλινγκ τους αγνόησε παραδειγματικά στην εξύφανση του πολύ βρετανικού, με ευρωκεντρικές προεκτάσεις (Γαλλία, Γερμανία, Ρωσία, Ελλάδα, Αλβανία, Αίγυπτος…) μύθου της, κυκλοφόρησαν τη «Λίθο του Φιλοσόφου» ως «Λίθο του Μάγου», αφού κρίθηκε πως η λέξη «φιλόσοφος» θα προκαλούσε σύγχυση στον μέσο Αμερικανό. Στον αμερικανικό Νότο, όσοι είχαν προβλήματα με τη θεωρία του Δαρβίνου και του Μπιγκ Μπαγκ δεν αποδέχτηκαν ούτε τον Χάρι Πότερ, αλλά το Χόλιγουντ έβαλε μπρος τις ταινίες. Ο οίκος Bloomsbury, που δέχτηκε να τυπώσει σε λίγα αντίτυπα τον πρώτο τόμο (εννέα εκδότες τον είχαν προηγουμένως απορρίψει), συνεισέφερε, με το αζημίωτο, ένα πολύτομο γραπτό μπεστ σέλερ, αποδεικνύοντας πως στoν πολιτισμό της εικόνας υπάρχει χώρος και χρόνος για ανάγνωση. Το σκονισμένο σύθαμπο των κλειστών χώρων, οι βρετανικές εξοχές, οι «παραδοσιακά παραμυθένιες», συχνά καθόλου εντυπωσιακές ενδυμασίες επιβλήθηκαν στην ψηφιακή αισθητική. Κυκλοφόρησαν ακριβότερες εκδόσεις με «εξώφυλλο-καμουφλάζ» για τους ενήλικες, που ντρέπονταν να τους δουν να διαβάζουν με μανία παιδικό βιβλίο – και ξεπούλησαν κι αυτές.
Ευάλωτοι πρωταγωνιστές
Η μακρά αφήγηση όχι μόνο δεν έκανε κοιλιά αλλά ανέβασε τον ρυθμό, ενώ αυξήθηκαν, στην πορεία, οι σελίδες ανά τόμο. Ποια τα συστατικά του πλέον συμπεριληπτικού, καλλιτεχνικά επινοημένου, μύθου της εποχής μας; Ο Πότερ είναι ευάλωτος και ατελής. Περιβάλλεται από ισχυρό δίκτυο πρωταγωνιστών και δευτεραγωνιστών, που περιγράφονται χορταστικά και διαφοροποιημένα. Δεν τον πλαισιώνουν για να του επιτρέψουν να παραστήσει τον ήρωα. Αναλαμβάνουν αυτοτελή δράση, διαφωνούν και συγκρούονται μαζί του, τον αμφισβητούν και τον υπονομεύουν. Τέτοιες συγκρούσεις κορυφώνονται δραματικά στο τελευταίο βιβλίο. Ο Πότερ δεν θα ήταν τίποτε δίχως τους φίλους του: το σπασικλάκι την Ερμιόνη, που στερείται διαίσθησης και φαντασίας (αδυνατεί να πετάξει με σκουπόξυλο!)· τον λιγότερο έξυπνο αλλά γενναίο και καλόκαρδο Ρον· τον αδέξιο Νέβιλ και την ιδιόρρυθμη δεισιδαίμονα Λούνα. Οι σχέσεις, οι πλέον στενές, δοκιμάζονται. Η προσφιλέστερη μνήμη υπόκειται σε κριτική (ο πατέρας Πότερ και ο Σείριος Μπλακ αποδεικνύονται αλαζόνες και σαδιστές μαθητές, ο Ντάμπλντορ ένας φιλόδοξος, άστοργος αδερφός). Δεν υπάρχει «ιερό και όσιο» – κι ό,τι αναγορεύεται ως ανώτερο το κατορθώνει με προσπάθεια και δοκιμασία. Οι κακοί, συχνά, όχι μόνο δεν είναι εντελώς κακοί αλλά συμβάλλουν στη θετική έκβαση (εξάδελφος Ντάντλι, θεία Πετούνια, Ναρκίσα Μαλφόι κ.ά.). Ο αντιπαθής Σέβερους Σνέιπ προσλαμβάνει, λίγες μόλις σελίδες πριν από το τέλος, απρόσμενα τραγικές-ηρωικές διαστάσεις, με φόντο έναν ανεκπλήρωτο παιδικό έρωτα.
Ο ίδιος ο Χάρι Πότερ ενσαρκώνει τη μεγάλη αντίφαση. Ταγμένος στη μάχη ενός κακού του οποίου είναι ταυτόχρονα και θεματοφύλακας, υπερβαίνει την αντίφαση μόνο με την ελεύθερη επιλογή, που συνεπάγεται εμπιστοσύνη στην αγάπη και συμφιλίωση με τον θάνατο. Ο θάνατος δεσπόζει αλλά, μέσω της αγάπης και της μνήμης των αγαπημένων, εξανθρωπίζεται (έτσι δεν γίνεται και στη ζωή;). Το βιβλίο ολοκληρώνεται βασανιστικά και το χάπι εντ αφήνει χαραγμένη την αίσθηση των τραυμάτων. Οι μορφές είναι στοιχειώδεις, πυκνές, χωρίς να είναι γι’ αυτόν το λόγο μονοσήμαντα απλοϊκές – παρόμοιο δεν είναι, εντέλει, και το καταστάλαγμα της κρίσης και του αισθήματός μας για πρόσωπα και πράγματα; Η γραφή είναι απλή, μια ραχοκοκαλιά, χωρίς σχόλια (εξ ου και η «μομφή» περί του κινηματογραφικού…) – όμως αλλιώτικα θα ήταν, βέβαια, βιβλίο (μόνο) για ενήλικες…
Εσωτερική πάλη
Το σχολείο στην εφηβική ηλικία είναι ανυπέρβλητο σκηνικό – αυτό οι Βρετανοί αφηγητές το γνωρίζουν καλύτερα απ’ τον καθένα. Οι ήρωες της σχολής Χόγκουαρτς είμαστε όλοι εμείς, τότε που νιώθαμε παντοδύναμοι (η Ρόουλινγκ διαβεβαιώνει ότι μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια πώς ένιωθε στα έντεκά της χρόνια!). Ακόμη κι αν η εφηβεία τελειώνει βίαια, με πολιτική τρομοκρατία, ρατσιστικές διώξεις, πόλεμο, όπως στο Deathly Hallows, παραμένει μύηση, ηδονή – εφιάλτης! Τότε που άλλοι (νόμιζαν πως) άφηναν πίσω τις πληγές και τα δώρα της παιδικής ηλικίας για να ξανοιχτούν σε έναν κόσμο δράσης, έρωτα, επίτευξης, κι άλλοι εγκλωβίζονταν σ’ έναν παιδικό εφιάλτη δίχως τέλος, χρειάστηκε όλοι να μάθουν, επιλέγοντας. Παλέψτε το κακό έξω αλλά κυρίως μέσα σας, είναι το «ηθικό» μήνυμα. Η επιτυχία, ωστόσο, δεν είναι για όλους εγγυημένη. Ο αγώνας ο καλός έχει θύματα. Ο νικητής ξεκινά ορφανός και καταλήγει πεντάρφανος…
Τι άλλο είναι η μαγεία στο «Χάρι Πότερ» από τις πρωτόγνωρες δυνάμεις που εξαπολύει η εφηβεία; Τι άλλο η ωρίμανση των μάγων από την προσπάθεια να γνωρίσουν και να ελέγξουν τις δυνάμεις αυτές, και να τις στρέψουν σε θετική ή αρνητική κατεύθυνση; Αυτός είναι ο λόγος που, παιδιά και ενήλικες, σκύβουμε διψασμένοι σε τούτη την ενδιάμεση, θεϊκή πηγή, τη φυσική τρέλα της ανθρώπινης ύπαρξης, που πριν και μετά μοιάζει ανεξήγητη και παράξενη όσο η (οποιαδήποτε) μαγεία. Και ποθητή, όσο η κάθε ονειρική πτήση. Ο «Χάρι Πότερ» είναι έργο δοξασμού της εφηβείας, υπό το πρόσχημα της μαγείας. Σκεφτείτε με τι λόγια περιγράφει, στην πραγματική ζωή, την εφηβεία του ο μέσος ηλικιωμένος… Υπήρξαμε κάποτε μάγοι! λέει η Ρόουλινγκ, και δεν χορταίνουμε να τη διαβάζουμε. Αυτό, εύλογα, θα μεθύσει τους μισούς και θα οδηγήσει τους άλλους μισούς να μη θέλουν ν’ ακούσουν κουβέντα για την ανόητη τούτη υπόθεση…