Ρομπέρτο Μπολάνιο
Μακρινό αστέρι
μετ. Αγγελική Αλεξοπούλου
εκδ. Καστανιώτη
Ντ’ Ανούντσιο, Πάουντ, Χάιντεγκερ, Σελίν, Ντριέ λα Ροσέλ, Ρεμπατέ: δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι των γραμμάτων που υπηρέτησαν ποικιλοτρόπως τον φασισμό, λόγω και έργω – και κάποιοι από αυτούς επανέρχονται σήμερα δριμύτεροι στην επικαιρότητα, με τρόπο αμφιλεγόμενο. Δύσκολα όμως μπορεί κανείς να φανταστεί έναν από τους φασίστες αυτούς διανοούμενους να βασανίζει, να σκοτώνει και να διαμελίζει με τα ίδια του τα χέρια όμορφες, νεαρές κοπέλες, να φωτογραφίζει το έργο του εν προόδω και να εκθέτει τις φωτογραφίες αυτές ως δείγμα μιας τέχνης ύψιστης και ιερής. Το «ειδύλλιο της διανόησης με τον φασισμό», όπως ονομάζει ο Ρίτσαρντ Γουόλιν τη σχέση μιας μερίδας διανοούμενων με τις φασιστικές ιδέες -εάν και όταν αναμφίλεκτα υφίσταται, δεδομένου ότι το βιβλίο του Γουόλιν είναι μαζί ερεθιστικό όσο και μετέωρο σε πολλά σημεία-, παρέμεινε μέσα σε κάποια όρια.
Στην ιστορία αυτή της σχέσης των γραμμάτων και των τεχνών με το Κακό, ο Χιλιανός Ρομπέρτο Μπολάνιο (1953-2003), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της νέας γενιάς των Λατινοαμερικανών συγγραφέων, έρχεται να προσθέσει με το «Μακρινό αστέρι» ένα νέο κεφάλαιο. Δημιουργώντας τον δικό του μακελάρη-ποιητή, τον Αλβέρτο Ρουίς-Τάγλε, ή Κάρλος Βίντερ, στην πολύπαθη Χιλή του Πινοσέτ, καταδεικνύει ότι η σχέση της λογοτεχνίας με το κακό είναι πολύ περισσότερο πολύπλοκη από ό,τι ίσως χωράει ο νους του ανθρώπου κι εξίσου σκοτεινή με την ανθρώπινη ψυχή. Και με την ανατριχιαστική ιστορία του, η οποία εξ επιλογής δεν διανθίζεται από ανατριχιαστικές περιγραφές, μας προσκαλεί όλους να επανεξετάσουμε τις έννοιες της προσωπικής και της συλλογικής ευθύνης και ενοχής, τη δύναμη και τα όρια της τέχνης, την αξία της μνήμης ως μόνης σωτηρίας από την επανάληψη ενός αφόρητου παρελθόντος.
Λατινοαμερικανός Κέρουακ
Τον Ρομπέρτο Μπολάνιο τον γνωρίζαμε πριν εκδοθεί το έργο του, τον είχαμε συναντήσει στους «Στρατιώτες της Σαλαμίνας» του Χαβιέ Θέρκας, ως πρόσωπο-κλειδί που, με τη μαρτυρία του, επέτρεψε την ολοκλήρωση του μυθιστορήματος. Απ’ ό,τι φαίνεται, πολλοί νεότεροι Λατινοαμερικανοί συγγραφείς επίσης τον αναφέρουν στα έργα τους, και η φήμη του ως Λατινοαμερικανού Κέρουακ και μαζί ως «νέου Μπόρχες», παρά τον πρόωρο θάνατό του, συνεχίζει να εξαπλώνεται. Συγγραφέας πολιτικός, ιδρυτής του κινήματος του υπορεαλισμού (infrarealismus), που κατά την προτροπή του Μπρετόν διακηρύσσει την ταύτιση ζωής και τέχνης, ο Μπολάνιο διατυπώνει με τη σαντικής-παζολινικής έμπνευσης ιστορία του ποιητή-βασανιστή την κριτική του προς όλους εκείνους τους λογοτέχνες, κριτικούς, καλλιτέχνες που συνεργάστηκαν με τις λατινοαμερικανικές δικτατορίες, προς όλους όσοι έκλεισαν τα μάτια ή και έγιναν συνεργοί σε καθεστώτα φονικά.
Μέσα σε ένα συγκείμενο λογοτεχνικό, με τις άμεσες και έμμεσες αναφορές στη λατινοαμερικανική κυρίως λογοτεχνία να δημιουργούν ένα άλλο επίπεδο ανάγνωσης, ο Μπολάνιο δεν επιμένει στις τεχνικές και τα αποτελέσματα του σαδιστικού/αισθητικού εγχειρήματος του Βίντερ. Αντιθέτως, σκιαγραφεί τη θαμπή εικόνα ενός καθωσπρέπει, καλοντυμένου και καλοαναθρεμμένου γόη, με ρευστά χαρακτηριστικά, που γράφει μια ποίηση άκαμπτη και μονόχορδη και μοιάζει πλήρως αφομοιωμένος στην κοινωνία των ανθρώπων, για να αποδείξει το απρόβλεπτο, το τρομακτικά αναπάντεχο που κρύβει μέσα του το ανθρώπινο. Παραλείποντας τις φρικαλεότητες, τόσο γνωστές από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, περνά στο θρίλερ της ταύτισης του προσώπου του Ρουίς-Τάγλε, του αυτοδίδακτου ποιητή που συναναστρέφεται τους αριστεριστές στο ποιητικό εργαστήρι του Χουάν Στάιν επί Αλιέντε, με τον Κάρλος Βίντερ, τον αεροπόρο του Πινοσέτ που έγραφε στον ουρανό με τον καπνό του αεροπλάνου του βιβλικά χωρία και εθνικιστικά συνθήματα και κατέσφαζε τις όμορφες γυναίκες που τον πολιορκούσαν. Και μετά την πτώση του καθεστώτος, συνεχίζει με το θρίλερ της αναζήτησής του από έναν πάμπλουτο Χιλιανό που θέλει να τον εκδικηθεί.
Ανέστιος και πολυταξιδεμένος
Δευτερεύουσες ιστορίες, πρόσωπα που ορίζονται από λίγες κουβέντες, κάμποσα όνειρα, από τα γραπτά τους, κατά φαντασία αναπαραστάσεις γεγονότων που καταλήγουν μνήμες, χαμηλοί, ουδέτεροι τόνοι: ο Μπολάνιο δεν γράφει μια καταγγελία, αλλά ένα μοιρολόι για έναν λαό, μια γενιά, για τον ίδιο τον άνθρωπο και τη χαμένη του αθωότητα. Κρατούμενος και ο ίδιος της χούντας του Πινοσέτ, ανέστιος χωρίς να αισθάνεται εξόριστος, πολυταξιδεμένος σε Βόρειο και Νότιο Αμερική και Ευρώπη, πολυτεχνίτης για λόγους επιβίωσης, ο Μπολάνιο, που μονίμως αυτοβιογραφείται, δηλώνει εδώ την αδυναμία του να διακρίνει το τέλος της ενοχής και της οδύνης. Ανεπτυγμένο κεφάλαιο της «Ναζιστικής λογοτεχνίας στην Αμερική», το «Μακρινό αστέρι» διαψεύδει όσους μιλάνε για την εξ ορισμού επαναστατικότητα της ποίησης, ακόμα και όσους πιστεύουν στην παντοδυναμία της. Η ποίηση δεν μπορεί να αντισταθεί στο ριζικό Κακό, παρ’ όλο που όπως ο ίδιος λέει «το πεδίο της ποίησης είναι το μόνο, μαζί με εκείνο του πόνου, όπου μπορεί κανείς ακόμα να χαθεί (…) και να διακινδυνεύσει, συνειδητά ή μη, τη ζωή του την ίδια». Και συνεχίζει για τον τόπο του: «Η Λατινική Αμερική είναι το τρελοκομείο της Ευρώπης. (…) Ενα τρελοκομείο άγριο, πάμφτωχο, βίαιο, που το βαραίνουν το χάος και η διαφθορά». Μια ζοφερή πραγματικότητα που γεννά όμως, όπως αποδεικνύεται και από το «Μακρινό αστέρι», σπουδαία λογοτεχνία.