Οταν ο κύριος κορμός της ελληνικής χερσονήσου, εγκιβωτισμένος στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο τής ακόμη κραταιάς οθωμανικής αυτοκρατορίας, ισορροπεί μέσα στις γνωστές συνθήκες (πολιτικές, διοικητικές, κοινωνικές κ.λπ.) που ορίζει η Υψηλή Πύλη, το αντίπαλον δέος, η Γαληνότατη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου, ασκεί κυρίαρχο ρόλο στην οριζόμενη ως «βενετοκρατούμενη ελληνική Ανατολή».
Στο γεωγραφικό δηλαδή τόξο, που αναπτύσσεται από τα Ιόνια νησιά και τις νότιες ακτές της Πελοποννήσου και της ηπειρωτικής χώρας ώς τη Μεγαλόνησο και την Κύπρο στο Αιγαίο. Σ’ αυτό το τόξο ένα, με ιδιαίτερη φροντίδα δομημένο, αμυντικό και διοικητικό σύστημα διασφαλίζει στην κυρίαρχη Βενετία ελεύθερο τον δρόμο προς την επέκεινα Ανατολή. Στο πλαίσιο του εν λόγω συστήματος το κάστρο, το κύριο και δεσπόζον εκάστοτε έργο οχύρωσης, μαζί με τον έξω του τείχους εγγύτατο οικισμό (έξω μπόργο), συνιστά το κέντρο της ζωής της πόλης ή του ευρύτερου νησιωτικού ή ηπειρωτικού χώρου.
Εκεί εδρεύουν οι βενετικές στρατιωτικές Αρχές κι εκεί διαμένουν οι Βενετοί άρχοντες. Εκεί ακόμη, στο μπόργο και στον έξω μπόργο, θα κληθούν και θα μείνουν, υπό την προστασία της Γαληνότατης, οι ευγενείς του τόπου, κτηματίες ή τιτλούχοι του παρελθόντος, μέλη οι περισσότεροι του Συμβουλίου της «Κοινότητας», οι αφοσιωμένοι πάντοτε στις Δυνάμεις «προστασίας». Ιδιαίτερα εξέχον το σύμπλεγμα αναβάθμιζε αυτόματα τον χώρο σε πόλη-πρωτεύουσα, ή άλλοτε πάλι ενίσχυσε τον υπάρχοντα ρόλο της capitale.
Από το Κάστρο στο λιμάνι
Συνθήκες ιδιαίτερες στην Κεφαλονιά υπαγορεύουν ιδιαίτερους προβληματισμούς άμυνας στη Γαληνοτάτη. Εδαφολογικές οι προδιαγραφές και εμπορικοί και ασφάλειας οι λόγοι που παραπέμπουν, μόλις σαράντα χρόνια πριν από το τέλος της βενετικής κυριαρχίας, στη μετακίνηση των βενετικών Αρχών του τόπου από το Κάστρο του Αγίου Γεωργίου, την κυρίαρχη τότε πόλη-πρωτεύουσα, που οι Βενετσιάνοι της αποδίδουν την ονομασία του νησιού (La Citt‡ di Cefalonia Capitale dell’ Isola nel Levante Veneto), -προφανώς κατ’ αναλογία με τα άλλα Ιόνια νησιά-, στο τότε επίνειο και εμπορικό λιμάνι του Αργοστολίου.
Διακόσια πενήντα χρόνια από τότε (1757-2007) κι ο Δήμος Αργοστολίου, με τη φροντίδα του δημάρχου του Γιώργου Τσιλιμιδού, γιορτάζει την καινούρια πρωτεύουσα με ποικίλες και αξιόλογες εκδηλώσεις επιστημονικού και καλλιτεχνικού χαρακτήρα. Γιορτάζει το γεγονός της μεταφοράς, αλλά και τα στάδια ακμής ή παρακμής, ανάτασης ή πτώσης, τα στάδια αγώνων πολιτικών και κοινωνικών θυσιών και θριάμβων δυόμισι αιώνων: καλλιτεχνικές βραδιές, συνέδριο Ιστορίας το οποίο διεξάγεται από 27 έως και 30 Σεπτεμβρίου, εκθέσεις εικαστικών έργων, διαλέξεις.
Τομή κοινωνική και πολιτική η μεταφορά της έδρας των Αρχών στο Αργοστόλι, στο μικρό επίνειο του Κάστρου, που ανέτελλε τότε ως εμπορική πόλη. Το κλειστό διοικητικό και κοινωνικό γκέτο του Φρουρίου εμβολίζεται, μετακινούμενο στην καινούρια του έδρα, από το περιορισμένο αριθμητικά αλλά κοινωνικά απελευθερωμένο πληθυσμιακό σύνολο της παραλιακής πολίχνης, που έχει δεδομένες τις προδιαγραφές ενός νέου, ανερχόμενου, αστικού κέντρου. Οι βενετικές Αρχές, από την τραχύτητα του οχυρού, εγκαθιστάμενες στον ανοχύρωτο κι ανοικτό προς τη θάλασσα χώρο, στο κοινωνικό πλαίσιο εμπόρων περισσότερο, αλλά και ναυτικών και ψαράδων, αποδέχονται σιωπηρά τη «νέα τάξη πραγμάτων», την πεζότητα των λειτουργιών της καθημερινότητας, καθώς δεν υφίστανται πια τείχη διαχωριστικής προστασίας.
Η κεντρική πλατεία της νέας πρωτεύουσας, η πλατεία του Αγίου Μάρκου (όπου σήμερα η πλατεία Καμπάνας), ονοματισμένη προφανώς από τη βενετσιάνικη Διοίκηση, είναι ενταγμένη στη λειτουργικότητα του ευρύτερου αστικού χώρου. Πρόκειται ακριβώς για εκείνη την πλατεία, όπου τέσσερις δεκαετίες αργότερα, το 1797, με την εισβολή των Γάλλων στα Επτάνησα, απ’ αυτόν τον αστικό κόσμο θα καεί – σύμφωνα με τον θρύλο- το βιβλίο εγγραφής των ευγενών οικογενειών, το περίφημο Libro d’ oro, κι όπου τότε επίσης θα φυτευτεί το δέντρο της ελευθερίας.
Εκεί κοντά, σε νεόδμητα ωραία αρχοντόσπιτα, θα εγκατασταθούν ευγενείς, αμέσως και σταδιακά μετά τη μεταφορά της έδρας της Διοίκησης, είτε φερμένοι από το Κάστρο, είτε και άλλοι από τα περίχωρα. Εκεί θα ανυψωθούν συνάμα και τα παλάτια των νεόπλουτων, κυρίως εμπόρων, που θα ανοίξουν αξιόλογες συναλλαγές με τα λιμάνια της Δύσης και της Ανατολής.
Ετσι διαμορφώνεται στη νέα πρωτεύουσα ένας καινούριος κόσμος, που δεν θα βραδύνει πολύ, στις αρχές κιόλας του νέου, του 19ου αιώνα, να σηματοδοτήσει υψηλής ποιότητας επιδόσεις στις επιστήμες και στις καλές τέχνες: οι σπουδές κατά την προηγούμενη εκατονταετία στη Βενετία και στην Πάδοβα, στην Πίζα και στη Φλωρεντία, φαίνεται πως αποδίδουν: το θέατρο και η μουσική παιδεία παραπέμπουν σε μια έντονη, αναζητούμενη από τη διαμορφούμενη αστική τάξη, πολιτισμική δραστηριότητα. Το Αργοστόλι, όντως, αναδεικνύεται όχι απλώς σε πρωτεύουσα πόλη, αλλά σε κέντρο επιστήμης και πολιτισμού. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός, ότι μελοδραματικός θίασος από την Ιταλία σημείωσε κάποτε σ’ αυτή την πόλη είκοσι συνεχείς παραστάσεις.
Κοινωνική μετεξέλιξη
Τα τείχη του Κάστρου, βέβαια, εξέλιπαν. Στη σύνθεση, ωστόσο, του πληθυσμού της καινούριας πρωτεύουσας πόλης, από το δεύτερο κιόλας μισό του 18ου αιώνα, οι ξεχωριστές κοινωνικές τάξεις, κληροδοτούμενες από τους περασμένους αιώνες, ορίζουν εκάστοτε ξεχωριστούς τους στόχους που παραπέμπουν σ’ αδήριτες κοινωνικές συγκρούσεις: οι πολιτικές κινητοποιήσεις κορυφώνονται στο πλαίσιο της συγκρουσιακής πάλης στην πόλη και στα περίχωρά της και αναδεικνύουν, με απόλυτη βεβαιότητα, μια καινούρια φάση της κοινωνικής μετεξέλιξης, με αντίπαλο πάντοτε δέος το κληροδοτούμενο και επιμένον πολιτικό και κοινωνικό κατεστημένο.
Ο περασμένος αιώνας, ολόκληρος, συνιστά το μοιραίο χρονοδιάγραμμα για το κύκνειο άσμα της ξεπεσμένης αριστοκρατίας: οι πόλεμοι, κυρίως ο Β΄ Παγκόσμιος, η εθνική αντίσταση, οι εμφύλιες συρράξεις, ακόμη και ο μεγάλος σεισμός του 1953, μεταβάλλουν άρδην την κοινωνική δομή της πρωτεύουσας και περισσότερο αυτό το δομικό της περιβάλλον. Σωριάστηκαν τα αρχοντόσπιτα κι από τους σωρούς των ερειπίων γεννάται μια εντελώς καινούρια πόλη: άτακτη στην αρχή, που μπαίνει σταδιακά σε τάξη, με τις τόσες και βεβαίως αξιόλογες κοινωνικές και δομικές ανακατατάξεις.
Πρόκειται για την πρωτεύουσα πόλη, το νέο Αργοστόλι, που, κουβαλώντας βαρύ το φορτίο με τα εμβληματικά στοιχεία του παρελθόντος, νιώθει αμήχανη ενώπιον της πολιτισμικής πανσπερμίας μιας ποιοτικά αβέβαιης πνευματικής πραγματικότητας…
* Ο κ. Γ. Μοσχόπουλος είναι πρώην καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών.