Ο παππούς της ήταν πατριάρχης της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και δηλητηριάστηκε μαζί με τον βασιλιά Πέτρο τον Α΄ σε ένα δείπνο από τον γιατρό του μονάρχη το 1938. Ο παρτιζάνος πατέρας της ήταν κομμουνιστής, άθεος και ήρωας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μητέρα της εντάχθηκε αργότερα στο κομμουνιστικό κόμμα και τη δεκαετία του 1960 ήταν διευθύντρια του Μουσείου Τέχνης και Επανάστασης στο Βελιγράδι. Κηδεύθηκε πριν λίγο καιρό με τιμές στρατηγού. Ακούγεται σχεδόν ειρωνικό αλλά η οικογένεια της Μαρίνας Αμπράμοβιτς, της κορυφαίας περφόρμερ διεθνώς, συμπυκνώνει την πρόσφατη ιστορία της Σερβίας.
Καμωμένη από αντιφατικά γονίδια, η γεννημένη το 1946 καλλιτέχνιδα, διατηρεί αλώβητη την βαλκανική ψυχή της, κάνοντας περφόρμανς σαν να μην υπάρχει αύριο. Εχει πλύνει για ώρες έναν σκελετό σε μια σκάφη, έχει φάει κρεμμύδια μέχρι που δεν είχε άλλα δάκρυα, έχει αφήσει τους θεατές να την χαρακώσουν και να την απειλήσουν με πιστόλι (που η ίδια τους έδωσε), έχει καταπιεί ψυχοφάρμακα μπροστά στο κοινό, έχει πέσει λιπόθυμη από έλλειψη οξυγόνου. Κοντολογίς έχει φθάσει τον εαυτό της στα άκρα, όχι για να εκτονώσει έναν μαζοχισμό αλλά για να μας βοηθήσει να συνειδητοποιήσουμε κάποια πράγματα. Τα κατάφερε; Η «Κ» μιλάει με την διάσημη περφόρμερ με την ευκαιρία του αφιερώματος με νέες και παλιές δημιουργίες της στην αίθουσα τέχνης Καππάτος τον Οκτώβριο. Η τελευταία έκθεση της στην γκαλερί το 1999 είχε προσελκύσει εκατοντάδες επισκέπτες με μια σημαντική περφόρμανς στα εγκαίνια.
– Τι θα παρουσιάσετε στην Αθήνα;
– Θα δείξω στο ελληνικό κοινό μια μείξη από παλιά και νέα έργα σε μια έκθεση με τίτλο «Present Past Present». Συμπίπτει με μια περίοδο που εξετάζω ό,τι έχω κάνει στη ζωή μου με φρέσκια ματιά. Δεν θα πραγματοποιήσω περφόρμανς. Αλλαξε και η προσέγγιση στη δουλειά μου. Κάνω δράσεις πολύ μεγαλύτερης χρονικής διάρκειας πια. Η τελευταία κράτησε πολλές συνεχόμενες ημέρες, που δεν έχει καμία σχέση με σόου στα εγκαίνια. Στην Αθήνα θα δείξω βίντεο, τεκμηρίωση και μαγνητοσκοπημένες περφόρμανς.
– Εχετε πει ότι αγαπάτε την Ελλάδα, διότι σας θυμίζει την πατρίδα σας, τη Σερβία, αλλά χωρίς πόνο.
– Είναι αλήθεια. Είμαστε κοντά ψυχολογικά. Η θρησκεία, το φαγητό, η τάση να δραματοποιούμε τα πάντα. Εχω κάνει έργα που μιλάω για τον πόνο που νιώθω για την πατρίδα μου, όπως εκείνο που βραβεύτηκε στην Μπιενάλε Βενετίας το 1997 με τίτλο «Balkan Baroque», όπου έπλενα για ημέρες κόκαλα ζώων, θρηνώντας. Αν δείτε το έργο σήμερα, θα μπορούσε να αφορά οποιαδήποτε χώρα στον κόσμο που αντιμετωπίζει μια πολεμική σύρραξη. Η Γκερνίκα δεν είναι ισπανική αλλά διαχρονική και παγκόσμια. Ο χρόνος κρίνει τις καλλιτεχνικές δημιουργίες με αυτό το μέτρο: πώς στέκονται στο μέλλον, ποιo είναι το εκτόπισμά τους;
Ενα ταξίδι συνεχώς
– Σας αρέσει να είσαστε άπατρις και να ζείτε σαν νομάς;
– Μου αρέσουν πολύ τα αεροπλάνα και τα δωμάτια ξενοδοχείου. Τόπος κατοικίας μου είναι ο πλανήτης. Μπορεί να έχω σπίτι στο Αμστερνταμ εδώ και 30 χρόνια, αλλά έχω περάσει εκεί μονάχα 8 μήνες. Πάω όπου η δουλειά μου με πάει. Το ταξίδι είναι ο τόπος μου, η πραγματικότητά μου. Είναι ωραίο να είσαι άπατρις, να μην έχεις την αίσθηση της οικίας αλλά του μετεωρισμού και της περιπλάνησης. Αλλοι το θεωρούν χαοτικό, αλλά εγώ πιστεύω ότι μπορεί να είναι εξαιρετικά αφυπνιστικό και δημιουργικό. Νομίζω ότι τα περισσότερα προβλήματα των ανθρώπων ξεκινούν διότι παίρνουμε πολλά πράγματα ως δεδομένα και είμαστε υπάκουοι (ή ανυπάκουοι) σε μια σειρά από κανόνες που μας υπαγορεύει η μακροχρόνια παραμονή μας σε ένα μέρος.
– Πώς θα ορίζατε σήμερα τον χαρισματικό περφόρμερ; Εφευρετικό, τολμηρό, πολιτικά συνειδητοποιημένο;
– Ο ρόλος που πρέπει να έχουν οι καλλιτέχνες στην κοινωνία δεν έχει αλλάξει από τον καιρό του Μιχαήλ Αγγέλου. Πρέπει να πειραματίζονται, να θέτουν ερωτήματα, να είναι ειλικρινείς μέσα από τη δουλειά τους και κυρίως να είναι πομποί μηνυμάτων, που μπορούν να αφυπνίσουν το κοινό και να ανυψώσουν το πνεύμα. Στις ημέρες μας ακούμε περισσότερο για την εμπορευματοποίηση στην τέχνη. Σε κάθε εποχή υπήρχαν καλλιτέχνες που πίστευαν ότι η καταξίωση είναι χρήμα και φήμη. Ελεγα στους φοιτητές μου ότι αν έχουν αυτό τον στόχο τότε να παρατήσουν τη Σχολή Καλών Τεχνών την επόμενη ημέρα. Με τέτοιες προτεραιότητες δεν υπάρχει περίπτωση να βρεις το νόημα της τέχνης. Οι πραγματικοί καλλιτέχνες δεν δίνουν δεκάρα για τέτοια. Εχουν μέσα τους έναν πυρετό που τους κατακαίει, πάθος. Η τέχνη είναι σαν την αναπνοή. Σκέφτεσαι ποτέ αν πρέπει να αναπνεύσεις;
– Ποια είναι η πιο σημαντική περφόρμανς που έχετε κάνει;
– Δεν μπορώ να τις ξεχωρίσω. Ποτέ δεν καταπιάνομαι με το παρελθόν, αλλά με το μέλλον. Τώρα κάνω εν γένει έναν απολογισμό αφότου πέθανε η μητέρα μου. Ξέρετε, ο άνθρωπος ενηλικιώνεται όταν πια έχει χάσει και τους δύο γονείς.
Η σχέση με τη μητέρα της
– Ποια ήταν η σχέση σας μαζί της; Τι σας έλεγε για τις περφόρμανς όπου συχνά έχετε διακινδυνεύσει τη ζωή σας;
– Πάντα είχαμε δυσκολία στην επικοινωνία. Η μητέρα μου ήταν ηρωίδα πολέμου (αν και ποτέ δεν μιλούσε για εκείνη την περίοδο) και όταν χώρισε με τον πατέρα μου, μας είχε επιβάλει σπίτι κάτι σαν στρατιωτικό νόμο. Μέχρι και τα 29 μου χρόνια που μέναμε μαζί, έκανα τις πιο ακραίες περφόρμανς, όπου έκαιγα και πετσόκοβα το σώμα μου αλλά ήμουν στο σπίτι στις 10.30 το βράδυ. Οσο και αν ακούγεται τρελό, με δίδαξε την πειθαρχία και την αυτοκυριαρχία. Δεν θα μπορούσα να είχα κάνει τίποτα αν δεν είχα αυτά τα δύο στοιχεία. Με τον καιρό ήταν υπερήφανη για μένα. Την καταλαβαίνω πάντως. Επρεπε να αποδεχθεί ότι το παιδί της δεν είναι σαν όλα τ’ άλλα.
– Ποια είναι η αίσθηση της οικογένειας στα Βαλκάνια;
– Πολύ πιο συναισθηματική. Σκέφτεστε ποτέ να πετάξετε τη γιαγιά σας σε έναν οίκο ευγηρίας; Ευτυχώς έχουμε μιαν αίσθηση παλιομοδίτικης ηθικής στον καιρό της παγκοσμιοποίησης. Εμείς ζούμε συχνά μέσα στη δραματοποίηση. Οι Βορειοευρωπαίοι και οι Αμερικανοί ζουν μέσα στην κατάθλιψη. Οι οικογένειες το ίδιο.
«Ενα έργο τέχνης πρέπει να είναι σαν την τελευταία ημέρα της ζωής σου…»
– Γιατί επιδιώκατε να πηγαίνετε τον εαυτό σας στα άκρα των αντοχών σας;
– Είναι και αυτό ένα κομμάτι που ήθελα να διερευνήσω σε μένα. Τις περισσότερες φορές προσπαθούμε να κάνουμε πράγματα που μας αρέσουν. Κάνοντάς τα όμως παραμένουμε ίδιοι. Οταν όμως κληθούμε να αντιμετωπίσουμε κάτι εξαιρετικά δύσκολο όπως έναν θάνατο, μια ανίατη ασθένεια, ένα ατύχημα, τότε βλέπουμε να αναδύεται μια διαφορετική μας πτυχή. Τότε αλλάζουμε πραγματικά και βαθιά. Τι να την κάνεις την ευτυχία; Δεν έχει τίποτα να σου μάθει. Ο πόνος, η δυσκολία, το εμπόδιο, αντιθέτως, σε μεταβάλλει, σε διδάσκει ποιος είσαι, ενδεχομένως να σε δυναμώνει ή να σε κάνει και καλύτερο. Κυρίως σου δίνει να καταλάβεις τη φοβερή αξία τού «εδώ» και του «τώρα». Στις δυστυχισμένες στιγμές είμαστε παρόντες στη ζωή μας.
– Θέλετε να πείτε ότι συχνά απουσιάζουμε από τη ζωή μας;
– Ξέρετε από τι πάσχουμε σήμερα; Τρέχουμε στη δουλειά μας, βλέπουμε τηλεόραση με τις ώρες, ερωτευόμαστε. Είναι σαν να κρατάμε ένα τηλεκοντρόλ και αλλάζουμε κάθε τόσο κανάλι. Δεν έχουμε καθίσει ποτέ να δούμε σοβαρά τον εαυτό μας και τις ανάγκες του. Η ζωή μας είναι ένα ζάπινγκ και δεν το έχουμε αντιληφθεί καθόλου. Δεν τη ζούμε, την καταναλώνουμε. Είναι σαν να μπαίνουμε στο πετσί κάποιου άλλου. Πολλές φορές μέσα από τις περφόρμανς αντιλαμβάνομαι ότι γίνομαι ο καθρέπτης του κοινού. Πόσο συχνά όμως γινόμαστε ο δικός μας καθρέπτης; Χρειάζεται χρόνος και τεράστια αφοσίωση για να δούμε ποιοι είμαστε πραγματικά. Αυτός είναι και ο λόγος που στις τελευταίες μου περφόρμανς δίνω τόσο μεγάλη έμφαση στο θέμα του χρόνου. Διαρκούν ώρες, μέρες, εβδομάδες, σε έναν κόσμο που έχει μάθει να λειτουργεί μέσα στα 30 δευτερόλεπτα ενός διαφημιστικού σποτ.
– Από πού παίρνετε τις ιδέες σας;
– Δεν πιστεύω καθόλου πως ο καλλιτέχνης πρέπει να δουλεύει σε εργαστήριο. Τι είμαστε, γραφειοκράτες; Δεν γίνονται ωραία έργα κάθε μέρα και είσαι τυχερός αν κάνεις μερικά καλά στη ζωή σου. Πρέπει να κάνουμε χώρο στο μυαλό ώστε να έρθει η καινούργια ιδέα. Πολλές εμπνεύσεις μού έρχονται την ώρα που πίνω καφέ κοιτάζοντας το κενό ή ποτίζω τα λουλούδια. Το να μην κάνεις τίποτα είναι εποικοδομητικό.
Σοκ και συγκίνηση
– Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε συνέχεια σε μεγάλες εκθέσεις έργα γεμάτα σκληρότητα ή κυνισμό. Πώς σας φαίνονται;
– Στην τηλεόραση σήμερα λίγο μετά από πραγματικά πλάνα πολεμικών συγκρούσεων βλέπουμε ταινίες. Είναι τόσο πολλά τα κακά νέα, που το να θρηνείς και να στενοχωριέσαι μοιάζει με πολυτέλεια. Δείτε τις συγκρούσεις στο Ιράκ. Είναι σαν να έχουν γίνει σε κάποιο χολιγουντιανό στούντιο. Στο ΜΤV ή στις διαφημίσεις επώνυμων τζιν θα βρείτε την εικονογραφία από τις περφόρμανς που κάναμε το 1970. Τότε το να κόβεσαι ή να τρυπιέσαι ήταν κάτι αυθεντικό. Σήμερα είναι lifestyle, μόδα. Το σοκ δεν είναι αρκετό αν δεν μπορείς να συγκινήσεις τον άλλον. Το ζητούμενο, όμως, δεν είναι ούτε να τρομάξεις τον θεατή, αλλά να τον βοηθήσεις να συναισθανθεί την πνευματικότητα, να γίνει καλύτερος. Να τον κάνεις να νιώσει μέρος του έργου. Ο Μπρους Νάουμαν έλεγε ότι η τέχνη πρέπει να μιλάει για τη ζωή και τον θάνατο. Ακούγεται μελοδραματικό αλλά αυτό είναι. Αν κάνεις ένα έργο τέχνης με τέτοια ορμή, δύναμη και ευθύνη σαν να είναι η τελευταία ημέρα της ζωής σου, τότε, ναι, μπορείς να συγκινήσεις…
Η έκθεση της Μαρίνας Αμπράμοβιτς θα εγκαινιάσει τον νέο χώρο του Γεράσιμου Καππάτου (Αθηνάς 12) στις 17/10 και θα διαρκέσει μέχρι και τις αρχές Δεκεμβρίου.
Ποια είναι
Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς γεννήθηκε στις 30 Νοεμβρίου του 1946 στο Βελιγράδι. Ηταν παιδί θαύμα και στα 12 της έκανε ήδη πίνακες ζωγραφικής. Σταδιακά, το ενδιαφέρον της στράφηκε στον πειραματισμό με τον ήχο, για να περάσει αργότερα στην περφόρμανς. Εκτοτε, θεωρείται μία από τις σημαντικότερες καλλιτέχνιδες που καταπιάνονται με αυτό το μέσο έκφρασης, μια ιέρεια της περφόρμανς που ξέρει να δίνει σε πράξεις καθημερινές τη μαγεία ενός τελετουργικού. Από τις πιο γνωστές της δουλειές είναι εκείνες που έκανε με τον για πολλά χρόνια σύντροφο της καλλιτέχνη Ουλάι: Το 1988 συναντήθηκαν έπειτα από τρίμηνη πεζοπορία στο Σινικό Τείχος για να «χωρίσουν» τους δρόμους τους.
Οι περισσότερες από τις περφόρμανς της ενείχαν κίνδυνο για την σωματική της ακεραιότητα – ενίοτε και την ίδια της τη ζωή. Εχει φτάσει το σώμα της στα όρια της αντοχής του, πιστεύοντας ότι ο πόνος απελευθερώνει από το φόβο του θανάτου. Από τα κορυφαία της έργα ήταν το «Βαλκανικό Μπαρόκ» με το οποίο κέρδισε την ύψιστη διάκριση στην Μπιενάλε της Βενετίας. Η έκθεση που θα παρουσιάσει στον Γεράσιμο Καππάτο είναι η δεύτερη ατομική της στην Ελλάδα.