Κοσμοπολιτισμός στην ανατολική Ευρώπη

Κοσμοπολιτισμός στην ανατολική Ευρώπη

4' 20" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Anne E. Gorsuch & Diane P. Koenker (eds.)

Turizm. The Russian and East European Tourist Under Capitalism and Socialism

εκδ. Cornell University Press, Ithaca and London 2006

Στον πολιτισμό των ταξιδιών και του πολιτισμού, ο εξ Ανατολών τουρίστας κατείχε, μέχρι τις ραγδαίες ανατροπές του 1989, στη Σοβιετική Ενωση και την ανατολική Ευρώπη μια περιθωριακή μάλλον θέση στη σχετική βιβλιογραφία. Αντ’ αυτής, η λογοτεχνία (πρωτίστως με τον Ναμπόκοφ) ήταν εκείνη που παρείχε σημαντικές πληροφορίες για συγγραφείς και δημιουργούς που είτε κατέκλυζαν παραδοσιακά τουριστικά θέρετρα και λουτροπόλεις (Κάπρι, Μπάντεν-Μπάντεν) ήδη από τον 19ο αιώνα είτε διεσπείροντο την Ευρώπη, στροβιλιζόμενοι στον «άνεμο της ιστορίας», δημιουργώντας τις πρώτες κοινότητες εξορίστων ή κοσμοπολιτών στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις. Στη δεκαετία του ’60, στον δυτικό κόσμο, ήταν γνωστές μόνο οι τουριστικές ανταλλαγές των σοσιαλιστικών χωρών, με προορισμούς την Κούβα, την Κασπία ή τη Μαύρη Θάλασσα. Για πολλές δεκαετίες, η ανατολική Ευρώπη, υποκείμενη στις γεωπολιτικές αλλαγές του διπολισμού, έμεινε εκτός της «τουριστικής βιομηχανίας», αλλά και υπήρξε η tabula rasa για τους ιστορικούς και τους κοινωνιολόγους.

Ο συλλογικός τόμος των Ανν Ε. Γκόρσατς και Ντάιαν Π. Κόνκερ αποκαθιστά όχι μόνο ισορροπίες, αλλά τέμνει, ευφυώς και πολυεπίπεδα, ένα φαινόμενο, που ο ευρωκεντρισμός και οι πολιτικές συγκυρίες είχαν επί δεκαετίες θέσει σε καραντίνα.

Στον αντίποδα του Ομπλόμοφ

Η δυτική πρόσληψη του τουρίστα από τη Ρωσία και τις άλλες ανατολικές χώρες της Ευρώπης είναι μάλλον φτωχή, και πάντως όχι απαλλαγμένη από ιδεοληψίες: όσο και αν ορισμένες από αυτές βασίζονται στη «σοσιαλιστική κοινωνία», παρέβλεπαν μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ιστορική πραγματικότητα, που αντανακλούσε κοινές πολιτισμικές αξίες και κοινωνικές συμπεριφορές στο επίπεδο των μετακινήσεων και των ταξιδιών.

Στα δεκατέσσερα κείμενα που απαρτίζουν τον συλλογικό τόμο παρουσιάζεται το φαινόμενο του τουρισμού στη Ρωσία και στην ανατολική Ευρώπη, με τις αγγλο-αμερικανικές αρετές της νηφάλιας και διεισδυτικής ματιάς, καθώς γνωρίζει να αναλύει φαινόμενα και δομές, που εκ πρώτης όψεως είτε παραμένουν στην αφάνεια (π.χ. ταξιδιωτικά κείμενα και ημερολόγια από την ΕΣΣΔ) είτε, πάλι, είναι γνωστή μόνο η δυτικοευρωπαϊκή εκδοχή τους, όπως ο φυσιολατρικός τουρισμός στη Γερμανία. Καθώς το φαινόμενο του τουρισμού έχει δύο αφετηρίες, μία κατ’ εξοχήν κοινωνιολογική, που σχετίζεται με τη συγκρότηση της «μεσαίας τάξης», και μια πολιτισμική, με την εμφάνιση του τουρίστα στις νεοτερικές κοινωνίες, ως «επιγόνου» του ξένου και του περιηγητή, η «πτώση του Τείχους» συμπαρέσυρε τα στερεότυπα, ανοίγοντας δρόμους προς αρχεία και σχετικό ερευνητικό υλικό. Ιδιαίτερη συμβολή στην κατανόηση του φαινομένου αποτελεί το κείμενο της Λουίζ ΜκΡέυνολτς, «Ο προεπαναστατικός Ρώσος τουρίστας. Εμπορευματοποίηση στον 19ο αιώνα», που δίνει και το έναυσμα των σχετικών προβληματισμών που ακολουθούν.

Η συγγραφέας εντοπίζει τα πρώτα ίχνη ενός «συναισθηματικού ταξιδιού» ρωσικής έμπνευσης, και πρωτίστως διαγράφει το πορτρέτο του «Ρώσου τουρίστα», ο οποίος, στον αντίποδα του «Ομπλόμοφ» και στο πρόσωπο του Μεγάλου Πέτρου, του Νικολάου Καράμζιν και του Αλεξάντρ Πούσκιν, δεν εμφανίζει μόνο κοινά «δομικά γνωρίσματα» με τους Δυτικοευρωπαίους περιηγητές και συγγραφείς, αλλά και εντάσσεται οργανικά στην ανάπτυξη του τουρισμού, ήδη από την εποχή του Τόμας Κουκ.

Η σημαντική τομή σε αυτή την εξέλιξη προέρχεται από τη «χώρα των Σοβιέτ», όταν ο Ρώσος κοσμοπολίτης μετατρέπεται σε εμιγκρέ και ο «προλετάριος τουρίστας» παίρνει τη θέση του ταξιδιώτη, όπως διαφαίνεται στο κείμενο της (συνεκδότιδος) Ντάιαν Π. Κόνκερ. Εδώ, ο αναγνώστης μεταφέρεται σε ένα «άγνωστο τοπίο», που φωτίζεται ενδελεχώς από την έρευνα της συγγραφέως, καθώς ανακαλύπτει στη νέα κοινωνία τα στοιχεία ενός «σοσιαλιστικού τουρισμού», που χαρακτηρίζεται από τις μαζικές εκδρομές και τις μαζικές εξόδους του προλεταριάτου. Το αξιοπρόσεκτο στοιχείο παραμένει πάντως το γεγονός, ότι ακόμα και σε καθεστώς σοσιαλιστικής διακυβέρνησης, πτυχές του τουρισμού αναπαράγουν συχνά τα καπιταλιστικά μοτίβα, αν κρίνουμε από το προπαγανδιστικό υλικό της εποχής.

Οπως στην περίπτωση της επιστημονικής φαντασίας από την ανατολική Ευρώπη, έτσι και στα ζητήματα του τουρισμού, η δυτική πρόσληψη χρειάστηκε αρκετές δεκαετίες για να αποβάλει τα στερεότυπα και τις αγκυλώσεις, που ουσιαστικά επέτειναν τη διαίρεση και τη σύγχυση, συχνά πάντως και με τη συνδρομή των «σοσιαλιστικών καθεστώτων» που επέβαλαν διώξεις και λογοκρισία.

Τουριστικοί προορισμοί

Αν και στο βιβλίο, η «ρωσική ψυχή», στην προεπαναστατική και τη σοβιετική της διάσταση, καθώς και η κομβική σημασία των θερέτρων (Κριμαία, Σεβαστούπολη), κυριαρχούν στη σχετική προβληματική, οι κεντροευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ουγγαρία, η Πολωνία, η Τσεχοσλοβακία, αλλά και η Γιουγκοσλαβία των Δαλματικών Ακτών, κατέχουν επίσης σημαντική θέση στις αναλύσεις, φωτίζοντας άγνωστες πτυχές του τουριστικού φαινομένου.

Στην κατανόηση του «ανατολικού τουρισμού» συμβάλλει και το άρθρο της Ελεόνορυ Γκίλμπερντ, «Βιβλία και σύνορα. Ο Σεργκέι Ομπράτζοφ και τα σοβιετικά ταξίδια στο Λονδίνο του ’50», που συνδυάζει τα ανοίγματα στη μετασταλινική Σοβιετική Ενωση με τις καταγραφές ενός τρόπον τινά χρονικογράφου-ταξιδευτή, που κινείται στο πνεύμα της «ειρηνικής συνύπαρξης», με αρωγό τον Ντίκενς.

Η «λαϊκοδημοκρατική εκδοχή» της Kraft durch Freude (χαροποιός δύναμη, σε ελεύθερη απόδοση) δεν θα μπορούσε, σαφώς, να βρει πουθενά αλλού πιο πρόσφορο έδαφος από εκείνο της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας (DDR), όπου οι παραδοσιακές αξίες του γερμανικού έθνους (φυσιολατρία, σωματική άσκηση, Wanderlust κ.λπ.) μετασχηματίζονται υπό το φως της σοσιαλιστικής διαπαιδαγώγησης, όπως διεξοδικά περιγράφονται στο άρθρο του Σκοτ Μοράντα, «Ανατολικογερμανική φυσιολατρία. Σε αναζήτηση κοινών προορισμών».

Το βιβλίο των Γκόρσατς – Κόνκερ διαβάζεται σαν ένας «Μπαίντεκερ του πολιτισμού και της θεωρίας του τουρισμού», αλλά και ως περιπλάνηση σε χώρες και κοινωνίες, οι οποίες στον Μεσοπόλεμο συνέπιπταν σε πολλά σημεία με τις δυτικοευρωπαϊκές αξίες και παραδόσεις. Με το «Τούριζμ» ο αναγνώστης ανακαλύπτει έναν μέχρι πρότινος άγνωστο κόσμο, με συνέχειες και τομές, τις οποίες η Δύση άργησε να κατανοήσει.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή