Τα νήματα που συνδέουν τη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη, από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, δεν ξέφτισαν ποτέ. Αδιαλείπτως κατοικήσιμα από τις ημέρες της δόξας έως και σήμερα, στην αυγή του 21ου αιώνα, τα δύο σημαντικότερα κέντρα της Μεσογείου μοιράζονται τη μητροπολιτική εμπειρία για αιώνες.
Ο μεταπολεμικός κόσμος κληροδότησε και στη Ρώμη και στην Κωνσταντινούπολη ανοιχτές πληγές. Η Ιταλία ήθελε πάση θυσία να ξεχάσει την εποχή Μουσολίνι, η Τουρκία παρακολουθούσε την οριστική έκπτωση της Κωνσταντινούπολης από το γοητευτικό στάτους του κοσμοπολίτικου κέντρου των αρχών του 20ού αιώνα σε μια μονοεθνική, κλειστή, φοβισμένη μεγαλούπολη. Πενήντα χρόνια αργότερα, και οι δύο είναι υποχρεωμένες να αναμετρηθούν με τους δαίμονές τους.
Αμφιλεγόμενη κληρονομιά
Για τους περισσότερους κατοίκους της Ρώμης το EUR (Esposizione Universale Roma) είναι μια αμφιλεγόμενη κληρονομιά. Οσοι ηλικιακά είναι σε θέση να έχουν οποιαδήποτε συναισθηματική σχέση με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και δεν ανήκουν στο ακροδεξιό Εθνικό Μέτωπο το αποκηρύσσουν χωρίς μεγάλη δυσκολία. Οσοι τουρίστες φθάνουν μέχρι εκεί, φωτογραφίζονται στις άδειες λεωφόρους. Η τάξη και η γαλήνη δεν θυμίζουν καθόλου Ρώμη. Μόνο γι’ αυτό αξίζει η βόλτα.
Τo EUR είναι η δορυφορική πόλη που οραματίστηκε στα προάστια της Ρώμης ο Μπενίτο Μουσολίνι: ένα μεγαλοπρεπές εκθεσιακό και επιχειρηματικό κέντρο με άψογη ρυμοτομία, φαρδείς κάθετους και οριζόντιους αξόνες και μνημειακά κτίρια. Ηταν προγραμματισμένο να φιλοξενήσει τη μεγάλη Διεθνή Εκθεση του 1942. Ο πόλεμος ανέστειλε κάθε φιλοδοξία. Αλλά το EUR χτιζόταν και μάλιστα με τη συμμετοχή των πιο σπουδαίων Ιταλών αρχιτεκτόνων της εποχής: Τζουζέπε Παγκάνο, Τζουζέπε Τεράνι, Ανταλμπέρτο Λίμπερα, κ.α. Ηταν η μεγάλη εποχή του ιταλικού ρασιοναλισμού. Ολοι οι αρχιτέκτονες ήταν υποχρεωμένοι να γίνουν μέλη του Φασιστικού Κόμματος και οι πιο επιτυχημένοι έφτασαν ψηλά στην κομματική ιεραρχία. Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου βρήκε τη Ρώμη μ’ ένα μισοτελειωμένο επιχειρηματικό κέντρο που δεν ήξερε τι να το κάνει. Οχι για πολύ. Στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, το EUR συμπληρώθηκε με άλλα κτίρια, όλα στη γραμμή του μοντέρνου κινήματος. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1960 κληροδότησαν το EUR με σημαντικές αθλητικές εγκαταστάσεις.
Οι Ιταλοί δεν ήταν χαζοί. Αυτό που άλλες μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες οραματίζονταν, ένα επιχειρηματικό συγκρότημα έξω από το ιστορικό κέντρο, η Ρώμη το διέθετε ήδη. Εστω χάρη σ’ ένα φάντασμα της πρόσφατης ιστορίας τους. Στην πραγματικότητα το EUR δεν κινδύνεψε ποτέ με αφανισμό. Το πρόβλημα του EUR είναι περισσότερο ψυχολογικό: ακόμα και σήμερα στέκεται σχετικά απομονωμένο από τον υπόλοιπο αστικό ιστό. Οι Ρωμαίοι δεν το αγάπησαν ποτέ. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα σπίτια της περιοχής ζουν Ιταλοί πρώην μετανάστες επιστρέφοντας από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά ή την Αυστραλία. Εκτιμούν την καλή του συγκοινωνιακή κάλυψη, την εγγύτητα με το ιστορικό κέντρο, το αεροδρόμιο και τη θάλασσα. Κάτι που μόνο οι νέες γενιές Ιταλών είναι σε θέση να κάνουν σήμερα. Λογικά, λοιπόν, συνωστίζονται στα καφέ του, κάνουν σκέιτμπορντ στα φαρδιά του πεζοδρόμια, αποθεώνουν την ρετρό αρχιτεκτονική του. Γι’ αυτούς ο Μπενίτο Μουσολίνι είναι τόσο αρχαίος όσο κι ένας αστέρας του βωβού κινηματογράφου. Σαν να μην υπήρξε ποτέ.
Αβέβαιος Ατατούρκ στο Ταξίμ
Το ΑΚΜ (Αtaturk Cultur Merkezi) είναι το Μέγαρο Μουσικής της Κωνσταντινούπολης. Με τη διαφορά ότι χτίστηκε τη δεκαετία του ’60. Δεσπόζει στην πλατεία Ταξίμ. Η πρόσοψή του συνήθως καλύπτεται από δύο τεράστιες τουρκικές σημαίες κι ένα ευμεγέθες πορτραίτο του ιδρυτή της τουρκικής δημοκρατίας. Από τις αίθουσες του ΑΚΜ πέρασε όλη η μεταπολεμική ελίτ της Κωνσταντινούπολης. Καθόλου τυχαία, καθώς η διάδοση της κλασικής μουσικής και της όπερας συνδέεται άμεσα με την κεμαλική κληρονομιά. Ο Ατατούρκ έδινε μεγάλη σημασία στην ανάπτυξη της μουσικής παιδείας καθώς την θεωρούσε συστατικό στοιχείο της επιχείρησης εκδυτικισμού της χώρας.
Τη δεκαετία του ’70, το κτίριο κινδύνεψε με ολοκληρωτική καταστροφή εξαιτίας μιας μεγάλης πυρκαγιάς που πήρε γρήγορα διαστάσεις. Η τουρκική κυβέρνηση της εποχής έσπευσε να το επαναφέρει στην αρχική του κατάταση. Δεν μπορούσε να γίνει κάτι διαφορετικό σ’ ένα σύμβολο του κεμαλισμού. Σήμερα, το ΑΚΜ βρίσκεται αντιμέτωπο με μια πολύ διαφορετική πρόκληση. Η κυβέρνηση του Ταγίπ Ερντογάν εξετάζει το ενδεχόμενο να κατεδαφίσει το κτίριο και στη θέση του να κατασκευάσει ένα εμπορικό κέντρο που θα διαθέτει και τζαμί. Η πλατεία είναι η πιο κεντρική σε ολόκληρη την Πόλη με εκατομμύρια επισκέπτες κάθε μέρα.
Το θέμα έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις στα τουρκικά μέσα ενημέρωσης, τα μπλογκ πήραν φωτιά και η Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης χρησιμοποιεί τους χώρους του ΑΚΜ για να θέσει, έστω και διακριτικά, τα μεγάλα ερωτήματα. Ολοι συμφωνούν: δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή σε ολόκληρη την Τουρκία χώρος περισσότερο συμβολικός από το ΑΚΜ. Ενα αρχέτυπο του κεμαλισμού να κινδυνεύει από μία κυβέρνηση ισλαμιστών, που επιδιώκει την κατασκευή χώρου θρησκευτικής λατρείας στο εσωτερικό ενός mall! Κανένα άλλο θέμα δεν θα μπορούσε να συμπυκνώσει καλύτερα τον διχασμό της τουρκικής κοινωνίας το 2007.