Ο Μαρσέλ Μαρσό πέθανε το περασμένο Σάββατο, στις 22 Σεπτεμβρίου, στο Παρίσι. Ηταν 84 ετών και ξέρω ότι η σκέψη του θανάτου τον απασχολούσε τουλάχιστον από τον Ιούλιο του 1997, όταν τον άκουσα να μιλάει ένα βράδυ στο Ζάλτσμπουργκ για την ανησυχία του μήπως η τέχνη του μίμου πεθάνει μαζί του. Δεν είχε άδικο ν’ ανησυχεί.
Το όνομά του έγινε συνώνυμο της τέχνης του. Τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, ο Μαρσό ανύψωσε αυτήν τη λεπτοφυή, σιωπηλή μορφή τέχνης, «L’ art du silence» όπως την αποκαλούσε, σε επίπεδο δημοτικότητας που απολαμβάνουν τα είδη μαζικής αναψυχής. Εδωσε παραστάσεις σε γεμάτα θέατρα σ’ όλο τον κόσμο, με το κοινό να τον αποθεώνει. Είχε παίξει σε πάνω από 80 χώρες, φτάνοντας να δίνει γύρω στις 300 παραστάσεις το χρόνο. Η τέχνη του «μιλούσε» σε όλους – ήταν εξαιρετικά δημοφιλής σε χώρες τόσο διαφορετικές όσο οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ιαπωνία. Οι εμφανίσεις του στην τηλεόραση και στον κινηματογράφο δεν ήταν συχνές, ωστόσο δεν περνούσαν ποτέ απαρατήρητες. Στις ΗΠΑ, κέρδισε ένα βραβείο Εmmy για την «παράστασή» του στο Max Lieberman Show και είχε πάρει μέρος σε τηλεοπτικές εκπομπές με τον Τζόνι Κάρσον, τον Μερβ Γκρίφιν και τον Μάικλ Ντάγκλας. Το 1976, έκανε μια σύντομη εμφάνιση στο φιλμ «Silent Movie» του Μελ Μπρουκς, όπου πρόφερε τη μόνη ηχηρή λέξη της ταινίας – όταν ο Μπρουκς τον ρώτησε (βουβά, με υποτίτλους) αν ήθελε να πάρει μέρος στην ταινία που θα γύριζε, απάντησε μ’ ένα απότομο, γαλλικά αλατισμένο «Νon!».
Το καλοκαίρι του 1997, ο Μαρσέλ Μαρσό ήρθε στο Ζάλτσμπουργκ για μια παράσταση που είχε προγραμματιστεί ως μέρος των εκδηλώσεων που θα προηγούνταν των μεγάλων παραγωγών συμφωνικής μουσικής και όπερας του επίσημου φεστιβάλ. Ο Μαρσέλ ήταν κάπως ενοχλημένος, όπως έμαθα από τον ατζέντη του, επειδή οι υπεύθυνοι του φεστιβάλ είχαν κλείσει για την παράστασή του τη μικρή αίθουσα του φεστιβάλ, με 900 θέσεις, αντί το τεράστιο Grosses Festspielhaus που μπορεί να φιλοξενήσει τριπλάσιους θεατές. Επαιξε όμως υπέροχα εκείνη τη βραδιά.
Εξερεύνησε όλο το φάσμα των ανθρώπινων συναισθημάτων στον «Κατασκευαστή μασκών» και μας οδήγησε σε όλα τα στάδια της ανθρώπινης ζωής στο «Νιάτα, Ωριμότητα, Γηρατιά, Θάνατος», ένα «σκετς» που είχε κάνει κάποτε έναν εκστατικό κριτικό να παρατηρήσει ότι ο Μαρσό κατάφερε μέσα «σε λιγότερο από δύο λεπτά εκείνο που οι περισσότεροι μυθιστοριογράφοι δεν μπορούν να κάνουν σε ολόκληρους τόμους».
Επειτα από εκείνη την παράσταση, ο Μαρσό αποσύρθηκε στο Schloss Leopoldskron, μια ροκοκό έπαυλη στα περίχωρα του Ζάλτσμπουργκ που κάποτε ανήκε στον ιδρυτή του φεστιβάλ, τον Μαξ Ράινχαρντ. Σιωπηλός στη σκηνή, ο Μαρσέλ ήταν συναρπαστικός αφηγητής. Καθισμένος στη βεράντα της έπαυλης εκείνο το ζεστό καλοκαιρινό βράδυ, με άφθονα μπουκάλια κρασί για την παρέα, μιλούσε για την τέχνη του και την καριέρα του μέχρι αργά τη νύχτα.
Ισχυρίστηκε ότι κατάλαβε τη δύναμη της ψευδαίσθησης ένα ηλιόλουστο απόγευμα στα τέλη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ μαχόταν ως μέλος της Γαλλικής Αντίστασης. Ο ίδιος και ένας σύντροφός του είχαν μπει σε ένα ξέφωτο και ξαφνικά βρέθηκαν απέναντι σε μια μονάδα Γερμανών στρατιωτών. Αιφνιδιασμένος, ο Μαρσό φέρθηκε σάμπως να ήταν εμπροσθοφυλακή μιας μεγαλύτερης γαλλικής δύναμης και απαίτησε από τους Γερμανούς να παραδοθούν.
Καθώς ο Μαρσέλ αφηγούνταν το περιστατικό, σηκώθηκε ξαφνικά όρθιος και πήρε απειλητική πόζα. Ο νυχτερινός αέρας γέμισε φόβο και, μια στιγμή αργότερα, θρίαμβο. Παρ’ όλο που ήταν περασμένα μεσάνυχτα, έβλεπα τα κράνη των Γερμανών που παραδίδονταν να λάμπουν σ’ εκείνο το ηλιόλουστο λιβάδι.
Ωστόσο, ο Μαρσέλ μίλησε πιο πολύ εκείνο το βράδυ για το πόσο ευάλωτη είναι η τέχνη του. Παρατήρησε ότι το «ars longa, vita brevis» («η τέχνη μακρά, η ζωή σύντομη») είναι ένα γνωμικό που δεν ισχύει για την «τέχνη της σιωπής». Σε αντίθεση με τα μυθιστορήματα, τα θεατρικά έργα ή τις όπερες, που μπορούσαν να τυπωθούν, να ηχογραφηθούν, να διατηρηθούν, η τέχνη του μίμου είναι μια περαστική και εφήμερη τέχνη. Υπάρχει μόνο τη στιγμή που τελείται. Και, ακόμα πιο ανησυχητικό, ταυτίζεται με τον καλλιτέχνη, στην περίπτωση αυτή με τον Μαρσέλ Μαρσό.
Για τον Μαρσό, αυτή η παρατήρηση δεν έκφραζε καλλιτεχνική οίηση αλλά μια ρεαλιστική ανησυχία. Αν ο άνθρωπος και η μορφή τέχνης είναι ουσιαστικά ένα, τότε, όταν ο άνθρωπος πεθάνει, η μορφή τέχνης πεθαίνει μαζί του, το ίδιο και το καλλιτεχνικό του κληροδότημα. Γι’ αυτό άλλωστε είχε ιδρύσει μια σχολή μιμικής στο Παρίσι, την Ecole Internationale de Mimodrame de Paris, όπου δίδασκε ταλαντούχους νέους μίμους απ’ όλο τον κόσμο, ενώ έγραψε επίσης πολλά μιμοδράματα που τα παρουσίαζε με θιάσους μαθητών του. Το τελευταίο ήταν το Le Chapeau Melon, που πρωτοπαρουσιάστηκε το φθινόπωρο του 1997.
Μίλησε επίσης εκείνο το βράδυ για ένα σύστημα σημειογραφίας που επεξεργαζόταν για τη μιμική, παρόμοιο με εκείνο της μουσικής, το οποίο θα μπορούσε να «διαβαστεί» από μίμους στο μέλλον όπως οι νότες στο πεντάγραμμο. Οταν τον ρώτησαν γιατί δεν θα αρκούσε ένα βίντεο με τον δάσκαλο-μίμο να παρουσιάζει τη δουλειά του, απάντησε ρωτώντας: Θα αρκούσε ένα βίντεο με την εκτέλεση της 9ης Συμφωνίας του Μπετόβεν για τους μουσικούς του μέλλοντος;
Ο Μαρσέλ Μαρσό δούλεψε ακατάπαυστα τη δεκαετία που πέρασε από εκείνο το καλοκαίρι για να εξασφαλίσει το μέλλον της «τέχνης της σιωπής». Το Chapeau Melon παίχτηκε σε παραστάσεις στο Παρίσι, στο Λονδίνο, στο Τόκιο, στη Νέα Υόρκη και αλλού. Ο ίδιος έκανε μεγάλες περιοδείες ανά τον κόσμο, παίζοντας σε γεμάτα θέατρα, και υπέγραφε συχνά συμβόλαια για εμφανίσεις σε Ευρώπη και Αμερική. Ποτέ όμως δεν κατάφερε να βρει ένα διάδοχο που να κυριαρχεί στη σκηνή με τον τρόπο που κυριαρχούσε εκείνος. Τώρα έχει πεθάνει και μέρος της τέχνης του πέθανε μαζί του.
* Ο κ. Τίμοθι Ρίμπακ είναι βοηθός γενικός γραμματέας της Διεθνούς Διπλωματικής Ακαδημίας, στο Παρίσι και πρώην αντιπρόεδρος του Σεμιναρίου του Ζάλτσμπουργκ.