Είναι η φαντασία η σημαντικότερη ικανότητα του ανθρώπινου μυαλού; Είναι η επιστήμη μια διανοητική περιπέτεια του ανθρώπου; Τι είναι άραγε το άπειρο και τι σημαίνει ότι το Σύμπαν είναι άπειρο; Συναντάμε το άπειρο στη φύση και στον πραγματικό κόσμο που αντιλαμβανόμαστε, ή είναι καθαρά ένα δημιούργημα του ανθρώπινου μυαλού, για να «εξηγήσει» ο άνθρωπος ό,τι δεν κατανοεί;
Ο Ζαν Πιερ Λουμινέ είναι ίσως ο πιο κατάλληλος άνθρωπος για να απαντήσει αυτά τα ερωτήματα -τουλάχιστον να επιχειρήσει να αφηγηθεί πειστικές εξηγήσεις.
Ο Λουμινέ είναι διάσημος για τη μοναδική του ικανότητα να προσεγγίζει το ευρύ κοινό και να εξηγεί, με τα πολυάριθμα βιβλία και διαλέξεις του, τις εξαιρετικά δύσκολες έννοιες που εμπλέκονται στην κοσμολογία και την αστροφυσική. Δεν είναι απλώς ένας ακόμη αστροφυσικός, είναι επίσης συγγραφέας, ποιητής, καλλιτέχνης. Ειδικεύεται στα θέματα των μαύρων οπών, της τοπολογίας του Σύμπαντος και της ιστορίας της κοσμολογίας. Ηταν ο πρώτος που ήδη από το 1979 δημιούργησε θεωρητικά μοντέλα των οπτικών στρεβλώσεων που οφείλονται στο ισχυρό βαρυτικό πεδίο των μαύρων οπών, και το 1982 μελέτησε τις αλλοιώσεις που συμβαίνουν σε ένα άστρο όταν περάσει κοντά από μια γιγάντια μελανή οπή. Οι προβλέψεις του επιβεβαιώθηκαν μια εικοσαετία αργότερα από τα διαστημικά τηλεσκόπια ακτίνων Χ Chandra και ΧΜΜ-Νewton.
Θεωρώ την κοσμολογία πρόκληση, γιατί δεν μου αρέσει η ορθόδοξη επιστήμη
Τον Λουμινέ ενδιαφέρουν κυρίως η σύγκλιση ανάμεσα στην επιστήμη, την ποίηση και την τέχνη, και η συγγένεια των διαφόρων μορφών ανθρώπινης δημιουργικότητας, ενώ είναι φανερό ότι στις καλλιτεχνικές του δραστηριότητες εμπνέεται από τις επιστημονικές ανακαλύψεις.
Τις προσεχείς ημέρες θα βρίσκεται στην Αθήνα, προσκεκλημένος του Megaron Plus, για να δώσει μια ομιλία για το κοινό, με τίτλο «Η μορφή του σύμπαντος: από τις μαύρες τρύπες στο τσαλακωμένο σύμπαν».
Του ζητήσαμε να μας μιλήσει για όλα όσα τον εμπνέουν, να μας ξεναγήσει στο σύμπαν μέσα από τα δύσβατα μονοπάτια της επιστήμης και να μας ταξιδέψει στον κόσμο της φαντασίας και της τέχνης του. Απάντησε αγόγγυστα, με έμπνευση και χιούμορ στις πολυάριθμες ερωτήσεις μας, που όπως χαρακτηριστικά είπε θα έφταναν για να γράψει το επόμενο βιβλίο του.
Καλλιτέχνης και επιστήμονας
«Ενας επιστήμονας δεν «γίνεται» συγγραφέας ή καλλιτέχνης, αλλά είναι συγγραφέας ή καλλιτέχνης ευθύς εξαρχής. Οταν ήμουν έφηβος έπαιζα μουσική, ζωγράφιζα και έγραφα, δηλαδή ήμουν καλλιτέχνης πολύ πριν αποφασίσω να γίνω επιστήμονας. Επειδή είμαι ανίκανος να δουλεύω ή να σκέφτομαι το ίδιο πράγμα για πολύ χρόνο, προτιμώ να περνάω από την επιστήμη στη λογοτεχνία ή την τέχνη και αντιστρόφως. Οταν ασχολούμαι με πολλές δραστηριότητες παράλληλα, προχωρώ γρηγορότερα απ’ ό,τι αν τις εξασκούσα τη μια μετά την άλλη. Βέβαια αφιερώνω σ’ αυτά όλο μου τον χρόνο, με αποτέλεσμα να στερούμαι συχνά τις διακοπές μου και πολλές κοινωνικές δραστηριότητες ή φλυαρίες που έτσι κι αλλιώς με αφήνουν αδιάφορο.
Ο ανταγωνισμός είναι πολύ σκληρός στους επιστημονικούς κύκλους, ακόμη περισσότερο όταν πρόκειται για θεωρητικούς φυσικούς, οι οποίοι όλοι ανεξαιρέτως ονειρεύονται να αφήσουν το ίχνος τους στην ιστορία. Ομως, είναι αλήθεια ότι ανάμεσα στους συγγραφείς και καλλιτέχνες, η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη. Πρέπει κανείς να τα αντιμετωπίζει όλα αυτά με αδιαφορία, μετριοφροσύνη και χιούμορ…
Η αλήθεια είναι ότι για πολλά χρόνια, η επιστημονική κοινότητα αγνοούσε τις συγγραφικές και καλλιτεχνικές μου δραστηριότητες. Τώρα πια είναι δύσκολο να τις κρύψω! Σε γενικές γραμμές (εκτός από κάποιους που ζηλεύουν, όπως συμβαίνει πάντα) εκτιμούν τις εξωεπιστημονικές δραστηριότητές μου, ιδιαίτερα τα μυθιστορήματά μου σχετικά με την ιστορία των επιστημών. Η καλλιτεχνική κοινότητα από την άλλη μεριά, γοητευόταν πάντα από την αστροφυσική, τις μαύρες οπές, τη Μεγάλη Εκρηξη, και αυτό με βοήθησε πολύ στην καλλιτεχνική μου πορεία.
Ασχολούμαι με την κοσμολογία από καθαρό ενδιαφέρον και κατασκευάζω πολύπλοκα μοντέλα εν μέρει σαν πρόκληση, γιατί δεν μου αρέσει η ορθόδοξη επιστήμη. Οταν απευθύνομαι στο κοινό, προσπαθώ να το πλησιάζω με άμεσο τρόπο: καταρχάς το σέβομαι γιατί, απ’ όπου κι αν προέρχεται κανείς, θεωρώ ότι μπορεί να καταλάβει τουλάχιστον ένα μέρος απ’ όσα λέω. Επίσης, δεν προβάλλομαι ως καθηγητής, αλλά χρησιμοποιώ χιούμορ και απλότητα, ακούω και απαντάω σε όλες τις ερωτήσεις. Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουμε, τα αόριστα και πολύπλοκα ερωτήματα της αστροφυσικής γοητεύουν εξίσου και τους μη ειδήμονες – όχι βέβαια εκείνους που χάνουν την ώρα τους μπροστά στην τηλεόραση».
Φαντασία χωρίς όρια
«Ποια είναι η ουσία της επιστήμης; Να απλοποιήσει τη φαινομενική πολυπλοκότητα της φύσης, αποκαλύπτοντας την υποκείμενη ενότητα. Η επιστήμη δεν βρίσκεται σε αναζήτηση της «αλήθειας». Κατασκευάζει μοντέλα, προσωρινά αλλά αποτελεσματικά, τα οποία αντέχουν στον χρόνο έως ότου αργά ή γρήγορα αντικατασταθούν από άλλα καλύτερα. Η αναπαράσταση του σύμπαντος που δημιουργούμε προφανώς δεν μπορεί να ξεφύγει από τις δυνατότητες του ανθρώπινου μυαλού. Αλλά είμαστε ακόμη πολύ μακριά από το να φτάσουμε τα όριά του, τόσο που μερικές φορές η φαντασία μοιάζει να μη γνωρίζει όρια.
Για παράδειγμα, η έννοια του απείρου δεν είναι παρά μια μυθοπλασία, ένα δημιούργημα της σκέψης. Είναι απαραίτητη στα μαθηματικά γιατί βοηθάει στην επίλυση κάποιων προβλημάτων, αλλά δεν βρίσκεται πουθενά στην φύση. Εξάλλου αυτός είναι και ένας από τους λόγους που υποστηρίζω ένα πεπερασμένο μοντέλο του σύμπαντος, αν και χωρίς όρια, κάτι που είναι δυνατόν στα πλαίσια της μη Ευκλείδειας γεωμετρίας και τοπολογίας».
Ο Ζαν Πιερ Λουμινέ έχει προτείνει μια επαναστατική ιδέα, ένα μοντέλο του σύμπαντος που θυμίζει την κρυσταλλογραφία. Είναι κάτι σαν να βρισκόμαστε σε ένα δωμάτιο καλυμμένο εξ ολοκλήρου με καθρέφτες. Το είδωλό μας θα καθρεφτιζόταν άπειρες φορές προς όλες τις διευθύνσεις, και όσο περισσότερες αντανακλάσεις είχε υποστεί τόσο πιο αμυδρό θα φαινόταν. Σε ένα τέτοιο σύμπαν, τα αμυδρά άστρα δεν είναι τόσο μακριά όσο νομίζουμε και επομένως το σύμπαν είναι νεότερο απ’ ό,τι πιστεύουμε. Μια τέτοια επαναστατική ιδέα θα σήμαινε αναθεώρηση πολλών βασικών θεωριών που αποδεχόμαστε σήμερα σχεδόν ως δεδομένες. Εξηγεί ο ίδιος:
«Η κοσμική τοπολογία -όρος που δημιούργησα το 1995- ενδιαφέρεται για τις συνολικές ιδιότητες του χώρου: τον άπειρο ή πεπερασμένο χαρακτήρα, το σχήμα του κ.λπ. Ονόμασα, λοιπόν, τσαλακωμένο σύμπαν εκείνα τα μοντέλα στα οποία ο χώρος έχει τόσο πολύπλοκη τοπολογία, ώστε να δημιουργεί μια συνολική «οφθαλμαπάτη», που δίνει την εντύπωση ότι το παρατηρούμενο σύμπαν είναι μεγαλύτερο από το φυσικό σύμπαν. Αυτή η ιδέα είναι παράδοξη από τη φύση της, αλλά μπορεί να ελεγχθεί με πολύ ακριβείς αστρονομικές παρατηρήσεις (σε αντίθεση με το επικρατούν μοντέλο ενός άπειρου σύμπαντος). Μάλιστα, τα τελευταία δεδομένα από την ανίχνευση της ακτινοβολίας – απολίθωμα του νεογέννητου σύμπαντος, είναι συμβατά με αυτήν την ιδέα, όπως για παράδειγμα με ένα σφαιρικό δωδεκαεδρικό σύμπαν».
Αστροφυσικός, ποιητής και καλλιτέχνης
Ο Ζαν Πιερ Λουμινέ είναι αστροφυσικός διεθνούς φήμης εξειδικευμένος στην κοσμολογία. Ζει και εργάζεται στο Παρίσι, ως διευθυντής ερευνών του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Ερευνας (CNRS), στο Αστεροσκοπείο Meudon. Είναι, ακόμη, πολυγραφότατος εκλαϊκευτής της επιστήμης, ποιητής και καλλιτέχνης. Τα έργο του έχει βραβευθεί επανειλημμένα από την διεθνή επιστημονική κοινότητα. Ο αστεροειδής 5523 που ανακαλύφθηκε το 1991 στο τηλεσκόπιο του Μοντ Πάλομαρ πήρε το όνομα «Λουμινέ». Στη Γαλλία έχει τιμηθεί με τον τίτλο του Ιππότη των Τεχνών και Γραμμάτων, το 1999 κέρδισε το διεθνές βραβείο Ζορζ Λεμέτρ, και το 2006 τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Πολ Ντουαστό – Εμίλ Μπλουτέ, της Ακαδημίας Επιστημών του Παρισιού.Είναι συγγραφέας πολλών δοκιμίων και ποιητικών συλλογών, έχει γράψει κινηματογραφικά σενάρια που προβάλλουν τη ζωή και το έργο διάσημων επιστημόνων, έχει συνεργαστεί με δημοσιογράφους για τη δημιουργία σειρών επιμορφωτικών ραδιοφωνικών εκπομπών. Αρκετά βιβλία του έχουν κυκλοφορήσει και στα ελληνικά, μεταξύ άλλων: Η φυσική και το άπειρο (Εκδ. Τραυλός, 1997), Η ράβδος του Ευκλείδη (Εκδ. Λιβάνης, 2003), Το ραντεβού της Αφροδίτης (Εκδ. Ηλέκτρα, 2005), Ενα αστέρι πεθαίνει (Εκδ. Τραυλός, 2006).
Επιστημονική και καλλιτεχνική δημιουργία
Ρωτήσαμε τον Ζαν Πιερ Λουμινέ αν υπάρχει κάτι κοινό ανάμεσα στην επιστημονική μεθοδολογία και την καλλιτεχνική δημιουργία. Εφ’ όσον και τα δύο είναι μέσα διερεύνησης του κόσμου, ενέχουν ιδέες, υποθέσεις, πειραματισμούς, ερμηνείες και θεωρίες. Συχνά θεωρούμε ότι η επιστήμη πρώτη προϋποθέτει λογική, απλοποίηση, αντικειμενικότητα, λογικά συμπεράσματα και ακρίβεια, ενώ η τέχνη λατρεύει τη φαντασία, τα συναισθήματα και την υποκειμενικότητα. Είναι όμως έτσι; «Επιστημονική και καλλιτεχνική δημιουργία έχουν αρκετά κοινά: στην αρχή, φαντασία και δημιουργικότητα, ακόρεστη περιέργεια, άρνηση να αποδεχθούν τα πράγματα ως δεδομένα. Αυτός είναι και ο λόγος που υπάρχουν πολλές γόνιμες διασταυρώσεις της επιστήμης με την τέχνη. Επίσης, η διαίσθηση αποτελεί τη βάση κάθε δημιουργίας, επιστημονικής ή καλλιτεχνικής. Κατόπιν, οι μέθοδοι φορμαλισμού και ανάπτυξης της κάθε μιας διαφοροποιούνται.
Ενας δημιουργικός επιστήμονας είναι εκείνος που έχει πάντα νέες ιδέες και που είναι ικανός να τις διατυπώσει (αυτό είναι και το δυσκολότερο). Για μένα, τα καλύτερα παραδείγματα δημιουργικών επιστημόνων αποτελούν οι Γιόχαν Κέπλερ, Ζορζ Λεμαίτρ και Αλμπερτ Αϊνστάιν.
Υπήρξε μια εποχή που οι επιστημονικές ιδέες επηρεάζονταν από τις κοινωνίες και την κυρίαρχη ιδεολογία (φιλοσοφική, θρησκευτική κ.λπ.). Σήμερα δεν νομίζω να υπάρχουν (ή δεν θα ‘πρεπε να υπάρχουν) διαφορές στον τρόπο που εξασκεί κανείς την επιστήμη, ανεξάρτητα αν είναι Ελληνας, Κινέζος, Βραζιλιάνος, χριστιανός, βουδιστής ή άθεος».
– Ποια είναι η άποψή σας για την αισθητική στην επιστήμη;
– Παίζει τον ρόλο του «υποκειμενικού» οδηγού. Ας μην ξεχνάμε ότι ο κόσμος, αρχαία ελληνική λέξη, σήμαινε τάξη, ομορφιά. Επομένως η κοσμολογία, επιστήμη του Διαστήματος, έχει την ίδια φύση όπως η κοσμετολογία – προορισμένη να βελτιώσει την αισθητική του σώματος. Βέβαια, ας μην ξεχνάμε ότι η αισθητική είναι υποκειμενική και μεταβάλλεται ιστορικά. Στην επιστήμη, μια θεωρία που μοιάζει «κομψή» σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, για παράδειγμα το πρώτο μοντέλο του ηλιακού συστήματος από τον Κέπλερ βασισμένο στα κανονικά πολύεδρα, μπορεί να αποδειχθεί λάθος και να φαντάζει άσχημο αργότερα. Και αντίστροφα, όπως για παράδειγμα το δεύτερο μοντέλο του Κέπλερ βασισμένο στις ελλειπτικές τροχιές, το οποίο θεώρησε φρικτό στην αρχή αλλά στη συνέχεια αποδείχθηκε πως ήταν σωστό και τόσο όμορφο.
Σήμερα υπάρχουν πολλά πεδία έρευνας στην αστροφυσική, που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε εξαιρετικά σημαντικές ανακαλύψεις για το σύμπαν. Για παράδειγμα, η απευθείας ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων, η ανακάλυψη κάποιας μορφής εξωγήινης ζωής κ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, πρέπει κανείς να τολμά στη ζωή του, αλλιώς δεν κάνουμε τίποτε. Εξ άλλου, όπως έλεγε και ο Αϊνστάιν, η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση.
* Η κ. Ελένη Χατζηχρήστου είναι αστροφυσικός.