Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ
Νάδα
μετ. Γ. Καυκιάς
εκδ. Ελληνικά Γράμματα
μετ. Γ. Καυκιάς
εκδ. Ελληνικά Γράμματα
Το «Νάδα» του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ (1942 – 1995), μια ιστορία σύγκρουσης της ακροαριστερής με την κρατική τρομοκρατία, πρωτοκυκλοφορεί στις αρχές της δεκαετίας του ’70, όταν η απανταχού επανάσταση βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη. Τα ιταλικά γουέστερν, όπως το φοβερό «Κάτω τα κεφάλια» του Σέρτζιο Λεόνε, κατέγραφαν την μεξικάνικη επανάσταση. Ο Γκοντάρ με την ομάδα Τζίγκα Βερτόφ γυρνούσε το 1969 τον «Ανατολικό άνεμο» και, στο πνεύμα του Μάη του 1968, έδιναν οδηγίες κατασκευής μολότοφ. Ενας ελευθεριακός άνεμος έπνεε και ενέπνεε ακόμα και το γαλλικό αστυνομικό μυθιστόρημα.
Ο Μαρσεγέζος Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ με τις σκωτσέζικες ρίζες, αριστεριστής και στη συνέχεια καταστασιακός, σεναριογράφος, κριτικός και συγγραφέας, αποφασίζει να συνδέσει το hard-boiled αμερικανικό νουάρ, τα λουτρά αίματος και το θρίαμβο του Κακού του Ντάσιελ Χάμετ και του Ρέημοντ Τσάντλερ, με την Ιστορία και την πολιτική. Ανάγει το Κακό στην ιστορικοκοινωνική του διάσταση και μετατρέπει το γαλλικό αστυνομικό μυθιστόρημα σε «βίαιη πολιτική παρέμβαση». Οπαδός των στερεοτύπων, τα οποία θεωρεί ότι όταν παρουσιάζονται ανοιχτά αποτίουν φόρο τιμής σε ένα είδος, ο Μανσέτ θα γίνει σε λίγο ο πάπας του νέου αυτού αστυνομικού μυθιστορήματος, που θα συγκεντρώσει εξαίρετους συγγραφείς, όπως οι Σερζ Κουαντρυπανί, Πατρίκ Ρενάλ, Ντιντιέ Ντενένξ, Ζαν-Μπερνάρ Πουί, Φ. Φαζαρντί, Τιερί Ζονκέ κ.ά.
Μονομαχία μέχρις εσχάτων
Νάδα σημαίνει μηδέν, κενό, και είναι το όνομα μιας ομάδας αναρχικών-ακροαριστερών που αποφασίζουν να απαγάγουν τον πρεσβευτή των ΗΠΑ στη Γαλλία και να ζητήσουν λύτρα. Κράμα ανόμοιων στοιχείων, που ο Κλοντ Σαμπρόλ αποτύπωσε πιστά στην οθόνη στο «Επιχείρηση ώρα μηδέν» (1974), η ομάδα αποτελείται από έναν Ισπανό που ο πατέρας του σκοτώθηκε στον ισπανικό εμφύλιο, έναν κουρασμένο, τυχοδιώκτη αριστερό που δεν πιστεύει πια σε τίποτα, έναν αλκοολικό γόνο καλής οικογενείας, έναν σερβιτόρο με σχιζοφρενή γυναίκα, έναν καθηγητή φιλοσοφίας, ελευθεριακό κομμουνιστή, που, τελευταία στιγμή, αποσύρεται για ιδεολογικούς λόγους, και την απαραίτητη γυναίκα – πολύ όμορφη και αποφασισμένη. Η απαγωγή γίνεται – αρπάζουν τον πρεσβευτή από ένα μπορντέλο πολυτελείας στο οποίο συχνάζει. Το εγχείρημα κινηματογραφείται κατά τύχη από έναν υπάλληλο των Μυστικών Υπηρεσιών, που μαζεύει στοιχεία για τους θαμώνες του μπορντέλου εν όψει εκβιασμών, πολιτικών και μη. Την υπόθεση αναλαμβάνει ένας σκληροτράχηλος αστυνομικός, ο Γκοεμόν.
Η σφαγή στην οποία καταλήγει η ιστορία, και η οποία περιγράφεται από την πρώτη κιόλας σελίδα, στην επιστολή ενός νεαρού αστυνομικού που έλαβε μέρος σ’ αυτήν προς τη μητέρα του, είναι μοιραία: «η αριστερίστικη τρομοκρατία και η κρατική τρομοκρατία, αν και τα κίνητρά τους δεν επιδέχονται σύγκριση, είναι οι δύο μασέλες της ίδιας παγίδας για μαλάκες», λέει ο Ισπανός. «Το κράτος ονειρεύεται ένα τέλος φρικιαστικό και θριαμβευτικό μέσα στο θάνατο, μέσα στον απολύτως γενικευμένο εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στις ορδές των μπάτσων και των μισθοφόρων του από τη μια, και στις ορδές του μηδενισμού από την άλλη». Ο Γκοεμόν, ο αστυνομικός, σκοτώνει εν ψυχρώ τους τρομοκράτες, που είναι τραυματισμένοι ή παραδίνονται. Ο Ισπανός, όταν αντιλαμβάνεται ότι οι αστυνομικοί έχουν έρθει αποφασισμένοι να τους σκοτώσουν, τινάζει στον αέρα τα μυαλά του πρεσβευτή. Ο μόνος διαφυγών, θα μονομαχήσει μέχρις εσχάτων με τον Γκοεμόν, που συνεχίζει να τον κυνηγά και όταν τον βγάζουν από την υπόθεση για την παρανοϊκή αγριότητά του.
Ανθρώπινα ράκη
Οι τρομοκράτες του Μανσέτ δεν είναι ήρωες, αλλά ντεσπεράντος, ανθρώπινα ράκη που ούτε καν αναζητούν πλέον στην πολιτική ένα λόγο ύπαρξης. Λιγότερο ή περισσότερο απελπισμένοι, με λιγότερη ή περισσότερη πίστη στα αντικρατικά τους ιδεώδη και το καλύτερο αύριο των λύτρων, όλοι μοιάζουν να βιώνουν το πολιτικό ως υπαρξιακό αποκούμπι. Από την πλευρά του Μανσέτ, δεν έχουμε καμία προσπάθεια ηρωοποίησης, εξωραϊσμού. Συνεπής προς τη θεωρία του, για μια γραφή «εξωτερική, που δεν ηθικολογεί, αντιψυχολογική, θεμελιακά περιγραφική, κινηματογραφική», επηρεασμένος από τον συμπεριφορισμό, επίσης της μόδας στα σέβεντις, καταγράφει ψυχρά και ουδέτερα την σκοτεινή εικόνα μιας κοινωνίας βουτηγμένης στη βία και στο θάνατο, αλλά και την ιδεολογική σύγχυση στους κόλπους της πολυδιασπασμένης αντικρατικής ακροαριστεράς.
«Σιδηροδρομική λογοτεχνία»
Στυλίστας, επηρεασμένος από τον Φλωμπέρ και τον Χέμινγουεϊ, με ευρύτατη κουλτούρα, ο Μανσέτ αφήνει, όπως σε όλα του τα έργα, τα πάντα ανοιχτά. Ακόμα και το είδος στο οποίο ανήκει το «Νάδα». Παρά ταύτα, η άρνηση αυτή προς κάθε κατηγοριοποίηση, που συμβαδίζει με την άρνηση των μανιχαϊστικών αποτιμήσεων, είναι επιφανειακή. Το «Νάδα» είναι ένα τυπικό νουάρ κατά Μανσέτ, ένα βίαιο νουάρ μυθιστόρημα, στο οποίο η πάλη των τάξεων απουσιάζει επειδή «τα θύματα της εκμετάλλευσης έχουν ήδη νικηθεί, είναι αναγκασμένοι να υφίστανται την κυριαρχία του Κακού». Και το συμπεριφοριστικό στυλ της γραφής είναι «το στυλ της δυσπιστίας και της γαλήνιας απελπισίας έναντι της πανουργίας του ορθού λόγου.» Ο Μανσέτ περιγράφει αυτό που φαίνεται. Ο αναγνώστης θα συμπληρώσει με όσα δεν φαίνονται, υπονοούνται, εννοούνται. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι μια «σιδηροδρομική λογοτεχνία», κατά τον Μανσέτ, πολιτική μεν αλλά για όλους.
Χαρακτηριστικό δείγμα της δημιουργίας ενός ταλαντούχου ανθρώπου που μοίρασε το ταλέντο του σε πολλούς τομείς και κατέληξε, αγοραφοβικός, να εγκαταλείψει τη λογοτεχνία μετά το 1981, το «Νάδα» δεν μας γυρίζει απλώς πίσω σε μια εποχή της οποίας υπήρξε, σύμφωνα με τη βούληση του δημιουργού του, η μαρτυρία. Η απόδειξη της διαχρονικότητάς του είναι ότι μας βάζει να σκεφτούμε ξανά τους όρους λειτουργίας ενός συστήματος που μοιραία γεννά βία, και στις δύο όχθες, αλλά και τη φύση του νουάρ σήμερα – και στη χώρα μας, όπου το αστυνομικό μυθιστόρημα μοιάζει να έχει ριζώσει για τα καλά.